so'z bilan,
tabiiy qobiliyatlar, deb ataymiz. Ular insonni aqlga
ega maxluq sifatida ta’riflash uchun kerak bo'ladi1.
Gobbsning fikricha, inson degan mavjudot bir-biridan mut
laqo farq qiluvchi ikki muhim bo'lakdan iborat bo'lib, birin
chi bo'lagini jismoniy, ikkinchi bo'lagini ma’naviy qobiliyat
lar tashkil etadi4. Ma’naviy qobiliyatlarga: bilish, ijtimoiy hayotga
ko'nikish kabi qobiliyatlar kiradi. Insondagi ma’naviy qobili
yatlar tabiat tom onidan in ’om
etilmaydi, balki ular
o'zlashtiriladi. Ingliz mutafakkiri yozganidek, «barcha odamlar
ijtimoiy hayotda qobiliyatsiz bo'lib tug'iladilar (chunki hamma
bola bo'lib tug'iladi)»2.
Gobbsning fikriga ko'ra, insondagi ma’naviy
qobiliyatlarni
shakllantirish va uni rivojlantirishda tarbiya asosiy rol o'ynaydi.
Insonning ma’naviy qiyofasi shakllanish jarayonini chuqurroq
tahlil eta borib, odamlar o'rtasida har kuni uchrab turadigan
qobiliyatlari va iste’dodida majud bo'lgan farqni qanday sabab
lar vujudga keltiradi? degan savolga javob topishga harakat qil
gan faylasuf bunday yozadi: «Odamlar bir-biridan bilimlariga
ko'ra
shu darajada farq qiladilarki, buni ularning faqat miya
strukturalari orasidagi tafovut bilan tushuntirib bo'lmaydi»3. Bu
yerda shuni ta’kidlash joizki, Gobbs insonning ma’naviy qobili-
yatlarini mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar bilan bogiab tushun
tirishga harakat qiladi.
Yevropa ma’rifatparvarlik g'oyalari taraqqiyotida ingliz fayla
sufi Jon Lokkning ham xizmatlari katta bo'ldi4. Faylasufning
tushuntirishicha, inson tug'ilgan vaqtda uning qalbi har qanday
g'oya,
tushuncha, prinsip, qoidalardan xolis bo'ladi. Inson qalbi
xuddi oq qog'oz varag'idek toza bo'lib, «faqat tajriba o'sha qog'oz
sahifasini turli yozuvlar bilan to'ldiradi. Insonni yangi bilimlar,
yangi g'oyajpr bilan qurollantirmoq uchun tajribaga tayanmoq
1 Гоббс Т. Избранные произведения. В двух томах. Том I, М., 1964,
442-bet.
2 0 ‘sha asar, 229-bet.
0 ‘sha asar, 229-bet.
Mashhur ingliz faylasufi Jon Lokk 1632-yilda Rington shahrida advokat
oilasida tug‘ilgan. Tlinster maktabida o‘qigan. Oksford universitetini tugatgan. Falsafa,
tabiatshunoslik va tibbiyotni mukammal o‘ rgangan. Oksford universitetida o‘qituvchi
bolib ishlagan. 1682-yildan e’tiboran Gollandiyada yashagan. 1688-yilda
Angliyaga
qaytib kelgan. 1704-yilda vafot etgan. Uning inson to‘g‘risidagi qarashlari «Inson
aqli haqida tajriba» (1690-y.) asarida bayon etilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
darkor. Har qanday bilim yoki g‘oyaning manbai tajribadir»1.
Lekin tajribadan hosil bo'lgan g'oyalar bilim uchun mate-
rialdir, xolos. G‘oyalarning bilim darajasiga ko'tarilmog'i^uchun
uni farosat chig‘irig‘idan o'tkazib, qayta ishlov berish darkordir.
Ana o'shanda oddiy g'oyalar o'zgarib, haqiqiy bilimlarga ayla-
nadi.
Jon Lokk «Aqlni boshqarish haqida» (1706-y.) asarida
ta’kidlaganidek, inson — faoliyat ko'rsatuvchi mavjudotdir. In
son faoliyat ko'rsatishda ^<5‘z aqlida mavjud bo'lgan bilimlarga
tayanadi. Tabiiyki, insonning barcha
jabhadagi faoliyatini aql
o'zining ko'zga ko'rinmas kuchi bilan boshqaradi. Qalb aqlga
quloq soladi, unga ergashib boradi va unga bo'ysunadi. Shuning
uchun ham ingliz mutafakkiri insonning aqliy kamoloti haqida
doimo qayg'urish, uni yangi bilimlar bilan qurollantirib turish-
ga da’vat etadi2. Aqlni yangi bilimlar
bilan qurollantirmoq uchun
inson o'zining fikr yuritish malakasini doimo takomillashtirib
turishi lozim ekanligini uqtiradi. Fikr yuritish malakasini ta-
komillashtirish yo'llarini va uslublarini aniqlab berishga intiladi.
Lokk fikr yuritish malakasini shakllantirish uchun har bir
dalildagi umumiylikni aniqlash, butun tajriba ma’lumotlari
yig'indisini yaxlit deb qarash (butun va boiak aloqadorligi),
qandaydir turli-tuman g'oyalar kombinatsiyasini
vujudga kelishiga
yo'l qo'ymaslik (anologiya, assotsiatsiya) kabi uslublar va usul-
lar yordamida narsalar tabiati to'g'risida aniq bilimga ega bo'lish
mumkinligini ko'rsatadi.
Lokk fikriga asosan, inson aqlining yangi bilimlar bilan
boyib borishida mustaqil o'qib-o'rganish katta ahamiyatga ega
bo'ladi. Mustaqil o'qib-o'rganmoq, ya’ni
mustaqil bilim olmoq
uchun har bir kishi mustaqil fikr yuritish malakasiga ega
bo'lmog'i lozim. Uning o'tkirlanishining birdan-bir yo'li —
mustaqil o'qib-o'rganishdir.
Jon Lokk inson jismoniy va ma’naviy qiyofasining shaklla
nishida tarbiya muhim ahamiyatga ega ekanligini isbotlab berdi.
Uning tushuntirishicha, tarbiya faqat kishilarni savdo-sotiq ish
lariga tayyorlash bilan chegaralanib qolmasligi, balki uning
yordamida odamlar, ayniqsa, yoshlar fuqarolik mas’uliyatini
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
