A n V a r c h o r iy e V

B runo substansiyani m ateriyaning turli shakllaridan em a s, balki
unin g m azm u n id an izlaydi. U m ateriyani narsa va hodisalardagi
ilohiy borliqdan, uning ibtidosini esa o'zin in g yaxlitligini ta ’m inlab
turgan, barcha ishlab chiqarishga q odir bo'lgan narsalarning
o 'z id a n izlash zarur, d eyd i. 
S h u n in g d ek , 
B ru n on in g e ’t ir o f
etish ich a , m a ’naviy substrakt, y a ’ni «D u n y o v iy jon» b orlig 'i, u
olam d agi barcha m avjudotlarga taallu qli ekanligini qayd etadi.
«D unyoviy jon», Brunoning fikriga ko'ra, butun olam ni va undagi
barcha narsalarni harakatga k eltiru vch i prinsipdir. X u d d i sh u
prinsip 
o la m n in g yaxlitligin i, u nin g bir butunligini, h od isala r
va voq ealar orasidagi u yg'unlikni va m aqsadga m u vofiq lik n i
ta ’m inlaydi. S h u n d ay q ilib, B ru n on in g tu sh un tirish icha, m ater­
iya harakatlarining asoslari « D u n y o v iy jon»ga borib taqaladi.
M ateriya harakatining turlarini faqat X u d on in g o 'zi a lm a sh ti-
rishga qodir, xolos.
Jordano B runoning substansiya to'g'risid agi fik r-m u lo h aza la -
riga yuzakiroq qaralsa, u hali n e o p lo to n iz m ta ’siridan ch iq a
olgan i y o 'q , d egan xulosaga k elish m u m k in. Lekin sin ch ik la b ,
chuqurroq tahlil qilin sa, Bruno h ech q a ch on « D u n y ov iy jo n » n i
m oddiy tanadan ajratmaganligiga ishon ch hosil qilamiz. «D u n yoviy
jon» bilan in so n n in g m o d d iy jism i, y a ’ni tanasi yaxlit bir
butun n i tashkil etadi. U la m in g a sosid a qandaydir bir yago n a
substansiya yotadi. U nda jism on iylik va m a ’naviylik, m oddiylik va
ideallik , im k oniyat va v oq elik m ujassam bo'lad i. «B iz, — d eb
yozad i J. B ru no, — ikkita su bstan siyan i an iq laym iz — bittasi