A n t ik d a V r fa L sa fa si

iroda erkinligi
akti hisoblanadi.
O dam lar o ‘z xatosi sababini tashqaridan emas, o‘zlaridan qidirishi 
lozim. Insonga nafaqat tasavvurlarning kelib chiqishi, balki qolgan 
barchasi ham unga bogTiq, y a’ni uning predm etga qanday m unosabatda 
boTishiga, ixtiyor erkinligiga b o g iiq . Ishonchsiz yoki xato fikrga 
kelishning sababi haddan tashqari tez isbotlangan tasavvurni to ‘g ‘ri deb 
qabul 
qilishdir. 
K ataleptik 
tasavvurlar 
o ‘z-o ‘zidan 
bizning 
shubhalarim izni y o ‘qotadi, chin fikrni topishga yordam beradi.
Inson tug'ilganida uning ongi hech narsa yozilm agan jadvaldek 
boTadi. Hissiy idrok (m ushohada) ongni asta-sekin tasavvurlar bilan 
toTdira boshlaydi. Bunday idrok nusxalari xotirada muhrlanib qoladi va 
buning 
natijasida 
cmpirik 
tushuncha
paydo 
boTadi. 
Empirik
228

---

tushunchalam ing ikkita turi mavjud: 1) barcha kishilarda birday, tabiiy 
holda tajriba asosida hosil b o ‘ladigan tushunchalar; 2) tafakkur 
natijasida, ongli tarzda y o ‘naltirilish oqibatida paydo bo‘ladigan 
tushunchalar.
B ola yetti yoshga yetganda “tabiiy” tushuncha!ardan unda “logos” 
yoki “aql” paydo b o ‘ladi. Predm etning his qilinadigan sifati shu 
predm etga real tarzda tegishli, tushunchaga esa reallikda hech narsa mos 
kelmaydi. A qlim iz hissiy m ushohada (idrok) yetkazib beradigan yaqqol 
tasavvurlarni o ‘zgartirishi, hissiy tajribada hosil qilingan bir qancha 
tasavvurlarni birlashtirishi va shu kabi boshqa usullardan foydlalanishi 
mumkin. Aql hayotda tasavvurlarning ba’zi qismlarini chiqarib tashlashi, 
qism larning 
joylashish 
tartibini 
almashtirishi 
mumkin. 
Jins 
tushunchalarining paydo bo ‘lishi ham xuddi aqlning ana shunday 
qobiliyati asosida hissiy taassurotlarni qayta ishlash natijasida hosil 
bo‘ladi. Jins tushunchalar ixtiyoriy tarzda emas, balki zaruriy ravishda 
hosil b o ‘ladigan elementlardir, ular tufayligina 
nulq
va 
tafakkur
paydo 
b o ‘ladi.
Tajribam iz xaos holatida emas, balki tartiblidir. Bu tartib jins 
tushunchalar tufayli saqlanib turadi, chunki har bir jin s tushuncha 
turlarni o ‘z ichiga oladi. Ana shuning uchun ham tajriba sohasi k o brinib 
turadi, tushunarli b o ‘ladi, aqlim iz esa mushohada (idrok), tasavvurlardan 
(ular alohida-alohida tasavvurlarni ifoda etadi) umum iy mulohazalarni 
hosil qiladi; ular tajriba sohasini to4aligicha qamrab oladi va, shu tariqa, 
tajribani har bir kishi uchun erisha oladigan vositaga aylantiradi.
Bu ta ’limotda logos ham nutq a'zosi (organi), ham tafakkur a'zosi 
tarzida yuzaga chiqadi. Logos odamlarni hayvonlardan ajratib turadi. 
Inson Xudo bilan bir qatorda aqlga ega, uning logosi Xudo aqli bilan 
baravardir, h ar ikkalasi butun olam m iqyosida amal qiladi va materiyani 
o ‘zi xohlagan k o ‘rinishda shakllantiradi. Stoiklar odam aqlining 
dunyoviy aqlni o ‘zida ifoda etishini ana shunday tushuntirishadi.
Shunday qilib, aql borliqni fikrlay oladigan va til vositasida ifoda 
qila oladigan ko ‘rinishga keltiradi. Ilohiy aqldan farqli o ‘laroq, inson aqli 
xato qilishi mumkin. Fikrlash predmetlari, y a’ni faqat tafakkurda mavjud 
predmetlar o ‘z m a’nolariga ega, chunki ular olam da hukm ron b o ‘lgan 
aql bilan m uvofiqlashadi. Ana shuning uchun ham aql predmetlari 
haqiqat sohasi
va 
xaiolar sohasiga
ajraladi.
Stoiklar fikricha, “chin” yoki “xato” bo'lish - tasavvur va 
m ulohazalar belgisi, ular jonning m oddiy m odifikatsiyasi belgilari emas, 
balki tasavvurlar va m ulohazalarga m uvofiq keladigan aql bilan
229

---

bilinuvchi predm etlar belgilaridir. H ar bir aqliy m ushohada qilayotgan 
yoki gapirayotgan kishi, “biror narsa’’ni fikrlaydi yoki u to ‘g ‘risida 
gapiradi v a uni tafakkur va m ulohazadan farq qilish kerak, u ana 
shulam ing mazm unini tashkil etadi. Hissiy m ushohadaning bilishdagi 
ahamiyati ana shunda. Lekin uning roli qanchalik yuqori b o ‘lmasin, u 
hah ilmiy bilim emas, uning m anbai, xolos. Ilmiy bilim ning haqiqiy 
belgisi - bu uning m antiqan isbotlanishi.
Stoiklam ing 
formal 
m antiq 
m asalalari 
konturini 
chizishga 
urinishganlarini m ulohazalar to ‘g ‘risidagi qarashlaridan ham payqash 
qiyin emas. X ususan, ular m ulohazalam i oddiy va m urakkab turlarga 
ajratgani holda, ularning m antiqiy qiym atlarini, y a ’ni chin-xatoligini 
aniqlashga e'tiborini qaratishadi.
Stoiklarning m antiqiy isbotlash to ‘g ‘risidagi ta ’limotni ishlab 
chiqishdagi xizm atlari sezilarlidir. Stoiklar fikricha, chin fikrlar bir- 
biriga m uvofiq keladi, bir-biridan kelib chiqadi. A na shuning uchun ham 
donolik faqat kataleptik tasavvurlarga m oslikda emas, balki to ‘g ‘ri 
m uhokam a 
yuritish, 
xato 
fikrlam i 
istisno 
qilishdadir. 
Stoiklar