A n t ik d a V r fa L sa fa si

PARMENID
Parm enid m iloddan avvalgi VI asrda (504-501-yillar oralig‘ida deb 
taxm in qilinadi) tu g ‘ilgan b o ‘lishi kerak, chunki eram izdan avvalgi 451 - 
449-yillarda, 65 yoshida u A finada yosh Sokrat bilan suhbatda b o ‘lgan. 
G eraklit zamondoshi. Platondan 30 yoshga kichik. K senofan - Parmenid 
ustozi. Parmenidni o ‘zining tu g ‘ilib o ‘sgan shahri Eley uchun qonunlar 
yaratgan deyishadi. Pifagor esa Sotionning, Parm enid pifagorchi sifatida 
faoliyat boshlagan, keyinchalik ulardan uzoqlashib, o ‘z falsafiy 
sistem asini yaratgan, degan fikrini yodida saqlab qolgan. Asosiy falsafiy 
asari - “Tabiat haqida” b o ‘lib, she’rlarda bitilgan; u “Prolog” va yana 
boshqa ikkita qism dan tashkil 
topgan. 
B izgacha yetib kelgan 
parchalarining katta qismi Sim plitsiy sharhlarida saqlangan. “A xilles” 
prozaik asarini y o ‘qolgan deyishadi. K senofan haqida qanday o ‘y-fikrga
120 А нтология м ировой ф илософ ии. T .l, Ч .1 .-С .2 9 3 .
121 Чаны ш ев A.H. Курс лекц ий по деревн ей философии- -М .: Высш ая ш кола, 
1981. С .150.
102

---

kelm aylik, 
falsafiy 
jihatdan 
ham, 
tarixiy 
jihatd an 
ham 
olib 
qaraganim izda, shubhasiz, Eleylik Parmenid Eley m aktabining haqiqiy 
asoschisidir.122
“Prolog” - badiiy-m ifologik dunyoqarash mahsuli. Uningcha, 
dunyoni harakatlantiruvchi kuch - logos. Haqiqatning mezoni - aql. 
Uning 2 ta choragi bor” : biri-mukammal haqiqat choragi, ikkinchisi -
oddiy odam lam ing ishonchli bo‘lmagan fikrlari. Shunga m uvofiq holda 
falsafaning ikki turi mavjud: haqiqatga mos falsafa va o ‘y-fikrga mos 
falsafa. Shuning bilan bog‘liq holda u “ Prolog” poem asining 2 ta qismini 
“Haqiqat y o ‘li”, “O 'y -fik r y o ‘li” deb ataydi.
“Haqiqat y o ‘li”da 2 ta masala: borliq va noborliq, borliq va tafakkur 
m unosabati m asalalari m uhokam a etiladi. Har ikkala masala, Dine 
(adolat xudosi) ning ta ’kidlashicha, faqat aql bilan hal etilishi mumkin. 
Aql xatolashishdan xoli emas. H aqiqat y o 'lid a u turli tuzoqlarga tushib 
qolishi mumkin. Agar shunday boMsa, u noto‘g ‘ri y o ‘ldan ketib qoladi va 
haqiqatga erisha olmaydi. Ana shu yoMlardan biri noborliqni tan olishga 
yetaklaydi: agar noborlik bor desak, u zaruriy tarzda m avjud bo ‘ladi. 
Ikkinchi xato — borliq va noborliqni aynan bir xil narsa deb bilishda, 
Tafakkurning bosh qonuni - bu unda ziddiyatning taqiqlanishi. Parmenid 
o ‘z asarida noborliqning y o ‘qligini isbotlashga urinadi. Uningcha, 
noborliq mavjud emas, chunki noborliqni bilish ham , uni tilda so ‘zlar 
orqali ifodalash ham mumkin emas. Parm enid fikrlash va so‘zda 
ifodalash mumkin bo'lgan narsani tan oladi. U yozadi: “Tafakkur va 
borliq bir narsadir” 123. Fikr faqat o ‘z predmetiga ega b o ‘Jsagina filer, 
predm et faqat fikrlansagina predm et bo‘la oladi. Noborliq, yuqorida 
aytilganidek, shuning uchun ham m avjud emaski, uni fikrlab bo‘lmaydi. 
Parmenid, noborliq m avjud emas ekan, demak, borliq yagona va 
harakatsiz, degan xulosaga keladi.
0 ‘y-fikr y o ‘li oddiy odam lar fikr-m ulohazalaridan iborat b o ‘lib, u 
k o ‘rinm aydigan dunyolarni farqlaydi, ular borliq va noborliq emas. U 
mavjudligi taxmin qilinadigan dunyolam ing paydo boMishini ikkita 
boshlang‘ich asos: yer va olov orqali tushuntiradi; ulardan biri materiya, 
ikkinchisi ta ’sir etuvchi sababdan iborat124
Parmenid borliqning tabiati qanday ekanligini tushuntirishga 
urinadi.U ning borliqni moddiy deb hisoblashi, borliq yoki Y agona
122 C opleston F. History o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney- 
A uckland, 2003. P.43.
123 А нтология м ировой ф илософ ии. T .l, 4 .1 . 
С . 295.
124 O 's h a asar: В .294.
103

---

cheklidir, degan fikridan m a'lurn. Cheksizlik, uningcha, allaqanday 
noaniqlikni va aniqlanm aydiganni anglatgan b o ‘lardi; borliq esa reallik 
sifatida noaniq va aniqlanm aydigan boMishi mumkin emas; u b o ‘sh 
fazoda o‘zgarishi, kengayishi m um kin emas: u aniq, aniqlanadigan va 
tugallangan b o ‘lishi lozim. U vaqtda cheksiz, chunki boshi v a oxiri y o ‘q, 
fazoda chegarasiga ega. Boz ustiga, u barcha y o ‘nalishlarda birdek real, 
va shuning uchun ham shar shaklida, m arkazdan barcha y o ‘nalishlarda 
bir xil m uvozanatda, chunki bir jo y d a katta, boshqa joyda-kichik boMishi 
m um kin emas.
Parm enidning g ‘oyalarini to ‘ldirgan shogirdi M elis haqida bir o g ‘iz 
so ‘z aytamiz. Parm enid borliq, Y agona fazoda chegaralariga ega degan 
b o ‘lsa, M eliss boshqacha fikrda b o ‘lgan: agar borliq chegarasiga ega 
b o Llsa, uning tashqarisida “hech nim a” b o ‘lishi lozim; borliq ana shu 
hech nim a bilan o ‘ralgan. Unday bo ‘lsa, u cheksiz. Borliq b o ‘shliq bilan 
o ‘ralgan em as, zero b o ‘shliq-hech nima. Hech nim a esa mavjud b o ‘la 
olm aydi123.
Zenon
Z enon eramizdan avvalgi V asrning oltm ishinchi yillarida tu g ‘ilgan, 
Parm enid shogirdi. Zenon tiraniya bilan kurashda “buyuk odam ning 
q o ‘rqoq b o ‘Iishi uyat”, degan fikrni asoslashga urinib, halok b o ‘lgan 
(Plutarx fikri). Uning k o ‘p sonli asarlaridan (“B ahslar”, “ Faylasuflarga 
qarshi”, “Tabiat haqida”) bir qancha fragm entlar saqlangan, xolos.
Aristotel Zenonni dialektika ixtirochisi deb ataydi. Bu subyektiv 
dialektika - dialektik tarzda bahs yuritish va m ulohazalar bildirish 
san’ati, raqibning fikrini rad etish va e ’tiroz bildirish orqali uni qiyin 
ahvolga solib q o ‘yish san ’atidir (Plutarx so ‘zlari). Antik dem okratiya 
sharoitida bahs yuritish va ishontirish san’ati muhim havotiy ehtiyoj 
b o ‘lgan. Shuning uchun ham Zenon bahs yuritish, eristika san’atiga 
o ‘rgatib, katta pul ishlash im koniga ega b o ‘lgan va bu bilan sofistlarga 
nam una bo‘lgan. Bu dilektika uning aporiyalarida o ‘z aksini topgan. 
Zenon aporiyalari bizgacha Aristotel “F iz ik a ’si orqali yetib kelgan. 
K eyinchalik ular “D ixotom iya”, “Axilles va toshboqa”, “Y oy” va 
“Stadion” degan nom olgan. Zenon bu “aqlli boshqotirm alari” yordam ida 
turli m isollarda harakatning m um kin em asligini asoslashga uringan.
“D ixo to m iya ” aporiyasi:
harakat boshlanishi mum kin emas, chunki 
harakatlanuvchi predm et yo ‘lning oxiriga yetib borishidan avval, uning
125 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-T oronto-Sydnev-
A uckland, 2003. P.50.
KM

---

yarm ini bosib o ‘tishi kerak; yarm ini bosib o ‘tishi uchun, o 'z navbatida, 
uning ham yarm ini bosib o ‘tishi zarur va shu tariqa cheksiz 
harakatlanishi kerak; y a’ni bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o ‘tishi uchun 
cheksiz nuqtalam i bosib o ‘tishi zarur, bu esa mumkin emas. Boshqacha 
aytganda, cheklangan vaqt davom ida cheksiz m asofani bosib o 'tib
b o ‘lmaydi. Bu fazo atom ar k o ‘rinishiga ega degani em asm i?
A xilles:
bu aporiyaga k o ‘ra vaqt cheksiz davom iylikka ega b o ‘lsa, 
unda jism cheklangan m asofani bosib o ‘ta olmaydi va harakat hech 
qachon tugam aydi. Vaqt tugam as ekan, Axilles toshbaqaning orqasidau 
yuguraveradi. Vaqt tugashi bilan Axilles ham, toshbaqa ham harakatdan 
to ‘xtaydi.
Yoy aporiyasi:
m akon va vaqt birlikda olinganda ham harakat 
m avjud bo klmaydi. Harakatlanuvchi yoy sukunatda yoki harakatda 
b o ‘lsa-yu, jism o ‘z k o ‘lamiga teng makonni egallamasa, unda 
harakatlanuvchi yoy sokinlikda b o bladi. Harakatdagi yoy har daqiqadagi 
harakat chog‘ida o ‘z hajm iga teng k o ‘lam da ega b o ‘lgan holda ham 
harakat qilmaydi, chunki yoyning harakati sokinlikdagi daqiqalardan 
iborat.
Stadion:
ichki jism bir-biriga qaram a-qarshi nuqtadan harakat qila 
turib, harakatsiz jism yonidan o ‘tib uchrashishi kerak. Bu bir-biriga 
qaram a-qarshi jism lar bir xil tezlikda — biri m usobaqa boshlanadigan 
joyning boshidan boshlansa, ikkinchisi o ‘rtasidan, uchinchisining 
harakati stadionning oxiridan boshlanadi. Uchta jism bir-biri bilan 
uchrashganda m a’lum b o ‘ladiki, bu harakatdagi ikki jism ning tezligi ikki 
xil b o ‘ladi va ular ikkinchi masofaning yarm ini bosib o ‘ta d i126.
Zenon Parm enidning shogirdi sifatida falsafiy m asalalar bo‘yicha 
m uhokam a yuritishida ustozi m ulohazalaridan kelib chiqib o ‘z fikrlarini 
bildirgan. Parm enidning k o ‘plikni inkor qilgani holda, o ‘zgarish va 
harakatni illyuziya deb hisoblagani m a’lum. Zenon ustozining haq 
ekanligiga ishongan va uni nam oyish qilishga intilgan. Xususan, u 
pifagorchilam ing k o ‘plik to ‘g ‘risida aytganlarini e ’tiro f etuvchi faylasuf 
hal etib b o ‘lm aydigan qiyinchiliklarga duch keladi, zero o ‘zgarish va 
harakat hatto plyuralistik faraz pozitsiyasidan olib qaralganda ham 
m um kin emas, deydi. Demak, Zenonning argumentlari pifagorchilar -
Parm enid opponentlari keltirgan asoslam i puchga chiqarishga qaratilgan. 
Q uyida Zenon argum entlarini F.K oplston talqinida taqdim etamiz.
Ii6 Зенон ап ори яларинин г А ристотель тал^и н и га каранг: А нтология мировой 
ф илософ ии.Т . 1, 4 .1 . С .299.
105

---