A. N. Samadov, O. S. Jumanov

p l a s t m a s s a l a r  
Polimerizatsiya  deb,  to„yinmagan  past  molekulali  organik 

---

174 
 
moddalardan  to„yingan  yuqori  molekulali  organik  moddalar  olish 
jarayoniga  aytiladi.  Polimerizatsion  plastmassalar  tarkibiga  qarab  olti 
guruhga 
bo„linadi: 
poliolifenlar, 
polivinilxlorid, 
polistirol, 
polimetilmetakrilat, teflon va SFD plastmassasi. 
Poliolifenlar.  Bu  guruhga  polietilen,  polipropilen  va  sevilenlar 
kiradi.  Polietilen  (-CH
2
=CH
2
-)
n
  dunyo  bo„yicha  ishlab  chiqarilayotgan 
plastmassalarning  23%ni  tashkil  qiladi.  Rangi  sadafsimon  oq,  ushlab 
ko„rganda oq mumni (parafinni) eslatadi. Yoqqanda tomchilab erib yonadi. 
Issiqligida  ipga  o„xshash  cho„ziladi.  Yonayotganda  alangasining  ostki 
qismi ko„k rangda bo„ladi. 
Polietilen ikki usulda ishlab chiqariladi: past va yuqori bosimda. Past 
bosimda  (350  kPa)  polietilen  uch  etan  alumin  Al  (C
2
H
5
)
3
  yoki  to„rt  xlor 
titan  (TiCl
4
)  kabi  katalizatorlar  (jarayonni  tezlashtiruvchilar)  ta‟sirida 
olinadi. Bu usulda polietilen birinchi bor 1953-yili nemis olimi Karl Sigler 
tomonidan tayyorlangan. Bunday katalizatorlar zaharli bo„lganligi sababli, 
past  bosimda  ishlab  chiqarilgan  polietilenlardan  faqat  oziq-ovqat  uchun 
ishlatilmaydigan  idishlar  va  suv  quvurlari  tayyorlanadi.  Yuqori  bosimda 
(350 MPa) polietilen plyonka (yupqa parda) shaklida ishlab chiqariladi. Bu 
usulni  birinchi  bor  1936-  yili  olim  A.  I.  Dinses  ixtiro  qilgan.  Plyonkalar 
suv  va  havo  o„tkazmasligi  hamda  tiniq  bo„lganligi  sababli  tovarlarni 
o„rash-joylash  (upakovkalash)  va  issiqxonalar  (parniklar)ning  ustini 
yopishda ishlatiladi. 
Polietilenning  katta  kamchiligi  yogliq  moddalarni  elektrostatik 
kuchlari  ta‟sirida  shimishi  va  tiniqligi  pastligidir.  Keigusida  polietilen 
o„rnini  yog„  moddalarini  kamroq  shimadigan  poliproplien  va  etilen  bilan 
vinilatsetatni  qo„shma  polimerizatsiyasi  (sopolimerizatsiyasi)  natijasida 
olingan yuqori tiniqlikka ega bo„lgan sevilen egailaydi. 
Polivinilxlorid  (CH
2
CNH)n.  Bu  dunyoda  ishlab  chiqarilayotgan 
plastmassalarning 24%ini tashkil qiladi. Polivinilxlorid yarim tiniq bo„lib, 
tutab  yonadi,  alangasining  pastki  qismi  yashil  rangda.  U  tovar  ishlab 
chiqarishda olti xil holatda ishlatiladi: 
1.  Qayishqoq  parda  (plyonka).  Trimolilfosfat  bilan  yumshatish 
(plastifikasiya  qilish)  tufayli  olinadi.  Elektr  simlar  izolatsiyasi  uchun,  suv 

---

175 
 
shlangi,  izolatsiya  lentasi  va  dala  plashchlari  ishlab  chiqarishda 
foydalaniladi. 
2. Yupqa  parda.  Kamfora  bilan  yumshatish  natijasida  olinadi. 
Metallarni  zanglashdan  saqlash  maqsadida  qoplama  shaklida  va 
yuviladigan gulqog„ozlarning sirtini qoplash uchun ishlatiladi. 
3. Yumshatilmagan  polivinilxlorid  (Viniplast).  Eritma  pishloqlar 
upakovkasi,  bolalar  vannasi,  santexnika  sifonlari  va  attorlik  buyumlari 
ishlab chiqarishda qo„llaniladi. 
4. Saran-vinilxlorid  va  vinilidenxloridning  qo„shma  polimerizatsiya 
qilish  natijasida  olinadigan  issiqlikda  kirishadigan  plastmassa.  Plyonka 
shaklida muzlatilgan parrandalarni qadoqlashda foydalaniladi. 
5. Qatlamli  plastiklar.  Bularga  getinaks  va  pavinol  misol  bo„ladi. 
Getinaks  qog„ozni  polivinilxlorid  qatroniga  shimdirish  yo„li  bilan  laxta 
(plita)  shaklida  olinib,  oshxona  stollari  uslini  qoplash  uchun  ishlatiladi. 
Pavinol  deb,  ustki  qismi  polivinilxlorid  qatroni  bilan  qoplangan  gazlama 
asosli sun‟iy charmga aytiladi. 
6. Xlorin-polivinilxlorid qatronlari asosida olingan tola bo„lib, llarakat 
davrida  manfiy  zaryadlangan  elektronlar  nurlanishi  sababli  undan 
radikulit va revmatizmga duchor bo„lgan kasallarga mo„ljallangan belbog„ 
hamda paypoqlar ishlab chiqariladi. 
Polistirol  (CH
2
=CH-C
6
H
5
)n.  Bu  plastmassa  stirol  va  butadiyenning 
qo„shma 
polimerizatsiyasi 
natijasida 
olinadi. 
Dunyoda 
ishlab 
chiqarilayolgan  plastmassalar  hajmining  13%ni  tashkil  qiladi.  U  tutab 
yonib,  ip  bo„lib  cho„ziladi.  Tovar  ishlab  chiqarishda  to„rt  ko„rinishda 
ishlatiladi. 
1. Mo„rt  polistirol.  Boshqa  plastmassalardan  tiniqligi  va  chertganda 
larangli  tovush  chiqarishi  bilan  ajralib  turishi  sababli  billursimon  idishlar 
ishlab chiqarishda qo„tlaniladi. 
2. Penopolistirol.  Polistirol  qatronini  ko„piktirish  yo‗li  bilan  olinib, 
elektr  sovitkichlarni  termoizolatsiyasi  uchun  va  nooziq  texnik  murakkab 
tovarlarni joylashda ishlatiladi. 
3. ABS  plastmassasi.  Akrilonitril  butadiyen  va  stirol  qatronlaridan 
qo„shma  polimerizatsiya  yo„li  bilan  olinib,  zarbaga  chidamli  bo„lganligi 

---

176 
 
sababli,  elektr  sovitkichlarni  ichki  kamerasi  uchun  va  to„rsimon  idishlar 
ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
4. MSN plastmassasi. Metilmetakrilat, stirol va akrilonitril qatronlarini 
qo„shma polimerizatsiyasi natijasida olinib, tiniq va egiluvchan bo„lganligi 
uchun undan turli attorlik buyumlari ishlab chiqariladi. 
Polimetilmetakrilat  (СН
2
-СН
3
-СООСН
3
)n.  Bu  plastmassa  tiniqligi, 
ma‟lum  darajada  qattiqligi,  chertganda  larangsiz  tovush  chiqarishi  va 
tutunsiz chirsillab yonishi bilan boshqalardan farq qiladi. Yuqori tiniqlikka 
ega  bo„lganligi  sababli  xalq  orasida  organik  shisha  deb  ataladi.  Undan 
billurga  o„xshash  qandillar  hamda  non  idishlari,  jadvallar  va  yozuv  stoli 
uchun «oynalar» ishlab chiqariladi. Ammo, qattiqligi yuqori bo„lmaganligi 
tufayli,  undan  tayyorlangan  buyumlar  sirtida  ishlatish  davrida  mayda 
chiziqchalar paydo bo„lib ancha xiralashib qoladi. 
Teflon (CF
2
-CF
2
)n. Bu plastmassa yonmasligi, ishqor va kislotalarga 
bardosh bera olganligi uchun organik platina deb ataladi. Uni tovarlarning 
ichini  qoplashda  ishlatishadi.  Bunday  tovada  masalliqni  yog„siz  qovurish 
mumkin (jigari kasal bemorlarga yog„da qovurilgan taom yeyish mumkin 
emas).