А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили



Download 351,43 Kb.
bet3/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

в) ижтимоий-публицистик услуб, яъни турли ИЖТЙ- моий-сиёсий мавзуларда ёзилган асарлар (мацолалар, очерклар каби) уелуби;
г) ишлаб чи^арищ-техник услуб. Буига турли касб- лар ва техникага дойр асарлар уелуби киради;
д) расмий ^ужжатлар, махсус иш юритнш уелуби. Бу, уз навбатида, цонунлар, ^ар хил буйруз ва фармон- лар, иш юритиш ^ужжатлари кабиларга булинадй;
е) адабий тилнинг ало^ида услуб тури сифатида
ёзишмалар, номалар ва хатларга дойр мактуб услубинц кУрсатиш мумкин. !
Адабий тил тарихининг турли даврларида унинг ущ лублари, уларнинг хизмат доиралари ^ам узгариб туч ради. Аммо барча услублар учун узбек адабий тилининг- грамматик цурилиши ва кенг истеъмолда бУлган, «бета*| раф» сузлар умумий булиб цолади. , ;
АДАБИЙ ТИЛ ВА БАДИИЙ АДАБИЕТ ТИЛИ Й
Бадиий адабиёт тили адабий тилнинг узига хос ху-» сусиятларга эга бУлган кУринишларидан биридир. Ба^
диий адабиёт тили дам тил тараддиётининг умумйй до- нуниятларига б^йсунади. Тилнинг алода воситаси бу- дишдек аоосий вазифаси, табиийки, бадиий адабиёт тили учун дам зарурий б^либ долади.
Бадиий адабиёт тилининг мураккаблиги ва узига хос- лиги шундаки, у тилнинг адабий б^лмаган хилма-хил куринишларини, датламларини дам кенг равишда узига сйнгдириб олади. Шунингдек, бадиий' адабиёт тилида адабий тилнинг турли-туман услублари кенг дулланиши мумкин. Маълумки, умумхалд тилининг лугавий-ибора- вий ва грамматик хусусиятларини дисобга олмай туриб, бадиий адабиёт тилининг ^зига хослигини анидлаб бул- майди. Шу билан бирга бадиий асар тилида умуман унинг образлар тизими асар мазмунига, жанри ва ус- лубий жидатларига асосланган б^лади. Бадиий адабиёт тилининг энг мудим хусусияТи — киши характёрининг жуда к^п дирраларини т^лид акс эттириш, жонли ин­дивидуал нутднинг ' ранг-баранглиги, буёддорлиги ва нозикликларини мукаммал ифодалашдир.
Ёзувчи жонли индивидуал нутднинг барча бойлик- ларига катта эътибор беради, нутдий амалиёт малака- ларини умумлаштириш асосида унинг эщ' мудим, энг яхши, характерен хусусиятларини танла^голади. Улар- дан турлича образларни яратиш, акс эттирйшда кенг фойдаланади.
Бадиийлик, дис-даяжонлилик, образлилик, ифодали- лик, таъсирчанлик кабилар бевосита бадиий адабиёт тилига хос хусусиятлардир. Адабий асарнинг бадиийли- ги, биринчи навбатда, унинг тилида намоён булади Ада­биёт асаридан олинадиган завд, кишида юзага келади- ган дис-даяжон, дар хил туйгулар дам унинг тили би­лан богланган. Бадиий асар тилининг даяжонлилиги эса унинг ифодалилиги, таъсирчанлиги билан,» образли- лиги билан богланган.I Шу жйдатдан бадиий адабиёт асарлари тил жйдатдан таддид этилганда, унинг икки томонига — ёзувчининг тилига ва унинг услубига к^прод эътибор берилади.
Ёзувчининг тили адабий тилдан ва жонЛи сузлашув тилидан танлаб олинган тил воситалари йигиндисидир. У тасодифий ва бегона тил унсурларидан холи булади, унда жонли халд тилининг жуда кул дирралари ифода- ланади, кучли бадиийликка эришилади. Шунинг учун
ёзувчи тилини урганишда асосий диктат унинг адабий тилдан нималарни олганлигига ва нималарни олмаган- лигига жалб цилинади. _ *
Езувчининг услуби эса муаллифнинг ёзиш, тасвирлаш тарзи, усули, саралаб олинган тил воситаларидан фой- даланиш усулларидир. Бунда ёзувчи танлаб олган тил воситаларидан ^андай ва нима учун фойдаланганлигига эътибор берилади. Демак, ёзувчи услуби— муаллифнинг дунёцараши, адабий о^имлар; жанр, мавзу, асарнинг гоявий йуналиши, муаллифнинг асосий гояси кабилар билан узаро боглик, булган бадиий тасвирлаш усулидир.
Адабий тил ва унинг адабий булмаган куринишлари- нинг узаро бир-бирига таъсири бадиий адабиёт тилида очиц куринади. Буларнинг з^аммаси ёзувчининг уз дав- ри тилига, унинг ривожланишига катта таъсир цили- шини к^рсатади, халц тилининг бойлигини, унинг ранг- баранглигини, к;удратини намойиш цилади, уни ^адр- лашга, яна з$ам эъзозлашга даъват этади.
Адабий тил маълум ижтимои'й вазифаларни бажа- ради. Унинг бу вазифалари даврлар утиши билан узга- риб туради. Адабий тил тарихининг бош масалалари- дан бири тилнинг ижтимоий вазифаларини ани^лаш масаласидир.*Бу масала адабий тил тарихининг хал^ маданияти тарихи билан, ижтимоий тафаккур, адабиёт ва адабий йуналишлар, оцимлар тарихи билан богли^- лиги масалаларини з$ам цамраб олади. Шунингдек, бу масала адабий тил тарихининг маълум даврлардаги ижтимоий-гоявий курашлар билан з^ам боглшушгини та^озо этади. Жумладан, узбек адабий тилининг XIV— XV асрлардаги тара^циёти масалаларини, хусусан, Али­шер Навоийнинг тил масалаларига дойр ^арашлари ва уларнинг манбаларини, адабий тилнинг Алишер На- воийга ^адар булган тара^циёти ва бу созвала улугшоир курашлар натижасида эришган улкан муваффацият- ларни — буларнинг даммасини шу даврларда яшаган йирик узбек шоирлари, ёзувчи ва олимларининг ижти- моий-сиёсий ва гоявий ^арашлари, ну^таи-назарларини з^исобга олмай туриб, тугри з^ал з^илиб булмайди. Булар орасида, айницеа, Атоий, Саккокий, Лутфий з^амда Бобур ва Мухаммад Солиз^нинг ижодий фаолияти муз^им аз^амиятга эгадир.
lb
УЗБЕК АДАБИИ ТИЛИ ТАРИХИНИ ДАВРЛАШТИРИШ
Жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ^аётилати узга- ришларни хис°бга олмаган холДа> адабиёт ва санъат, фан ва ижтимоий тафаккур тарихи билан борланмай туриб, узбек адабий тилининг ташкил топиши ва ривож- ланишини урганиб будмайди. Чунки адабий тил мил- лий маданият турларидан бири сифатида жамият та- ракниёти билан боглангандир.
Узбек адабий тили узининг ташкил топиши ва шакл- ланишининг дастлабки даврларидан бошлаб ^озирги кунларгача жуда мураккаб таракки^т йулини босйб утди. Асрлар давомида узбек адабий тилида юз бе- риб келган узгаришлар аста-секинлик билан, микдор ^згаришларининг сифат узгаришларига утиши йули би­лан давом этди, юзага келди. Шунга кура тилнинг ички Курилишидаги узгаришлар билан боглик равишда уз­бек адабий тилининг ривожланиши жараёнида бир-би- ридан фарк циладиган турлича даврлар ажратилади. Маълумки, адабий тил хаКиДаги фан жамиятда хилма- 'хил ижтимоий х°ДисалаРнинг ривожланиши хаКиДаги> 'тил ва жамият, тилнинг ривожланишига кар хил ижти- 'моий-тарихий ва маданий-ижтимоий омилларнинг таъ- *сири туррисидаги таълимотга асосланади. Тил тара^- ‘киётининг ички конуниятлари хаКиДаги таълимот тил­нинг халк тарихи билан борлиц хДа. ривожланиши туррисидаги таълимот билан м,акхам боглик булиб, улар бир-бирини ту'лдиради.
Демак, ю^орида курсатилган кДалаР асосида уз­бек адабий тили тарихи фанини тузиш, ташкил этиш жараёнида даврлаштириш масаласи роят му^им а^амият касб этади. Маълумки, адабий тил тарихи шу тилда сузлашувчи халк; тарихи билан, адабий тилнинг тузил- маси, таркибий куРилишиДаги узгаришлар билан, шу- нингдек унинг ижтимоий вазифалари ^згариши билан узвий равишда боглангандир. Шу сабабли узбек ада­бий тили тарихини даврлаштириш буйича олимлар то- монидан илгари сурилган назарий фикрлар, умумий Коидалар бир-биридан кескин фарц килмайди. Бу эса адабий тил курилишидаги узгаришларнинг унинг иж­тимоий вазифасидаги узгаришлар билан, адабий тил тарихининг халк тарихи билан маркам богланганлигини яна бир марта тасдиклайди.
Узбек адабий тили •тарихшШГД'аЙрлаштириш бир то- мондан узбек халдининг ташкйл топиши.этвйк тарки- би, унинг узига хос мураккаб тарихий ривожланиши жараёни билан богланган булса, иккинчи томой^ан, да- димги умумтуркий адабий тил дурилишида дай да до- эирги туркий тиллар таснифида узбек адабий тилининг тутган урни, унинг узига хос хусусиятлари кабй маса- лалар билан боглангандир.
Узбек адабий тили тарихини даврлаштириш бевосита туркий тилларни тасниф дилиш масаласи билан бог- ланган. Чунки узининг лугат бойлиги, товуш таркиби ва грамматик хусусиятлари жидатидан купчилик туркий тиллар бир-бирига жуда ядин туради. Аммо улар узига хос хусусиятлари билан бир-биридан фард дам д ил ад и. Бу хусусиятларни анидлаш эса туркий тиллар таснифй билан боглиддир. .
Даврлаштириш учун узбек тили ва унга уругдош тур­кий. тилларнинг келиб чидиши, тараддиёт босдичлари, Узаро муносабатларини урганйш ва таснифлаш зарур.
ТУРКИИ ТИЛЛАР ТАСНИФИ ,
Туркий тилларни Урганйш ва таснифлаш асосан XIX, асрдан бошланади. Туркий тилларни таснифлашда куй-# род географик нудтаи назар асос дилиб олинади. Маъ- лумки, географик таснифда дардощ тилларнинг дуду- дий ядинлиги, ёндош яшаш шароити назарда тутилади. Аммо уларнинг баъзиларида бу додисага дисман риоя дилмаслик долларй дам сезилади.
Туркий тилларни илк бор илмий нудтаи назардан тасниф дилган олим В. В. Радловдир. У Узининг би- ринчи таснифида туркий тилларни уч гурудга булади:

  1. шимолий гуруд; 2) жанубий гуруд; 3) дурама типли гуруд. Сунгги гурудни яна гарбий ва шардий кичик гу- рудларга ажратади. В. В. Радлов узининг кеййнги тад- дидотларида бу таскифини дайта ишлаб чидади, яна дам такомиллаштиради ва туркий тилларни турт гуруд­га булади: .

■' 1. Шардий гуруд (бунга олтой ва чудим тиллари,
хакас, шор, тува ва энасой туркларининг тиллари ки- ради);

  1. Рарбий гуруд (бунга Сибирь татар лари, бошдирд, татар, диргиз, дозод ва дорадалпод тиллари киради);

  2. Урта Осйё гу^У^и (бунга уйгур в а узбек тиллари

киради); “ I ‘ '

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish