А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили


УЗБЕК ХАЛКИ ВА УЗБЕК ХАЛК ТИЛИНИНГ ТАШКИЛ ТОНИШИ



Download 351,43 Kb.
bet12/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

УЗБЕК ХАЛКИ ВА УЗБЕК ХАЛК ТИЛИНИНГ
ТАШКИЛ ТОНИШИ

ЭСКИ УЗБЕК АДАБИИ ТИЛИНИНГ ЭСКИ ТУРКИИ
АДАБИИ ТИЛ ГА МУНО^АБАТИ
Эски узбек адабий тили XIII аср охирларидан XX аср бошларигача б^лган катта даврни уз ичига олади.
Бу даврда узбек тили узбек элатининг умумхалк адаг бий тили сифатида фаолият к^рсатади. Тарихий ри- вожланишнинг катта бир цисмини ташкил килган бу даврда мамлакат ^аётидаги ижтнмоий-сиёсий вокеа- л ар ва иктисодий-маданий муносабатлар билан борлик равищда эски ^збек адабий тили бир катор ^згариш- ларга учрайди. Унинг лурат таркиби бойийди, грамма-: тик КУРИЛИ£ПИ такомиллашади, силлицлашади, янгй. Коида-донуниятлар касб этади. Адабий тилнинг фонетик тизимида маълум узгаришлар содир булиб, адабий тил меъёрлари кагьийлашади, яна з^ам ривожланади.
Узбек халк;и (элати)нинг ташкил топиши жараёни, унинг этник таркиби анча мураккаб ва хилма-хилдир. Узбек халдининг боища таркибий кисмлаРй (карлуК-7 уйгур-чигил) уртасида тил тафовути мавжуд. Бу жа- раён унинг ^зига хос мураккаб тарихий ривожланиш шароити билан богланган. Шунингдек, бу з^одиса уэбек ' хал^и (элати)нинг тарихан жуда к^п урур ва дабила- ларнинг бир-бирига якинлашуви ва бирлашуви натижа- сида ташкил топганлиги билан з?ам изо^ланади.
Амударё билан Сирдарё оралирида ва унга я^ин ерларда энг кадимги даврлардан яшаб келган сак, мас- сагет ва эфталит кабилалари (булар Хун ^одонлиги ’ а^олисининг асосий дисмини ташкил килган) > шуйинг- дек сурдийлар, хоразмийлар ва бацтрияликлар ^збек халкининг аждодларидир. Узбеклар этногенезининг шаклланиши узок ва жуда мураккаб тарихий жараён- да кечган булиб, унинг таркиб топишида Мовароунназф- нинг дадимий. туб а^олиси, урур ва кабилалардан таш- Кари Шаркий. Туркистон, Еттисув, Жанубий Сибирь Олтой ва Мурулистондан к^чиб келган цабилалар кам Катнашган.
Урта Осиёнинг энг дадимги халдларидан б^лган Уз- беклар Зарафшон ва Фаррова водийларида, Тошкент ва Хоразм водаларида дамда ^ашдадарё ва Сурхондарё дудудларида яшаб келганлар. К^адимги туркий дабила- ларнинг Урта Осиёда утродлашиши, туркий ва эроний тилларда сузловчиларнинг бир-бирига ядинлашищ ва аралашишлари жараёни эрамизнинг биринчи асрлари- да бошланган. Тарихий манбаларнинг гуводлик бери- шича, турк додонлиги барпо б^лган даврларда ■—VI аср ^рталаридан VIII асргача туркий забила ва ypyF- лар оммавий равишда Урта Осиёга, дозирги Узбекнстон дудудига к^чиб кела бошлаган. Бунинг натижасида уларнинг бу ердаги мадаллий туркий-эроний дабила жамоалари билан аралашишлари жараёни анча тез- лашади. Гарчи араблар томонидан Урта Осиёнинг бо- сиб олиниши туркий урур ва дабилаларнинг бу ерларга кучиб келиш ва утродлашиш жараёнини бирмунча се- кинлаштирган булса-да, лекин бу жараённи тухтата олмади. Бу даврларда утродлашиб долган туркий уруг ва дабилалар бу ердаги мадаллий туркий-эроний жа- моалар билан бирга араб халифалигига дарам булиб долди, ислом динини дабул дилди, сал кейинрод эса IX асрда ташкил топган Сомонийлар давлати таркиби- га кирди. Бу даврда маданият, фан ва ада биёт анча ривожланди, шадарлар обод булди, савдо-сотид 'усди. Бу эса, fз навбатида, туркий дабила ва уругларнинг бу ердаги мадаллий адоли билан душилиши, аралашнб кетиши жараёнини тезлаштирди. Улар уртасида идти- содий ва маданий муносабатларнинг ривожланиши уларнинг тилларига дам аста-секин таъсир дила.бош- лади. Шу асосда 5гша Даврдаги дарлуд-чигил, уйгур, тухси, ягмо, ябоду, тангут, ариу уруглари ва дисман туркийлашган сугдий жамоалар узбек элатининг таш­кил топишида негиз булиб хизмат дилди.1
X. асрда шимолда дарлуд, ягмо, чигил дабила щг- тифоди кучайиб кетади ва Еттисувда узларининг дуд- ратли К,орахонийлар давлатини барио. дилади. Мар- кази дастлаб Боласогунда, кейинрод К^ашдарда булган К^орахонийлар салтанати Сомонийлар давлатини босиб олади. Натижада Дорахонийлар салтанати бутун Мо- вароуннадр ва 1^ашдарни бирлаштириб, Урта Осиёнинг I
%гнг'Лирик ва дудратли. давлатларидай бирнг® айлана- ШИ; Бу даврда туркий урур ва дабилалар дамда улар- нинг тиллари бир-бирига анча ядинлашади. Ушд давр- да маданияти жуда ривожланган шарддаги ва рарбдаги Туркщ-эроний халдларнинг К,орахонийлар дарлатига бирлаштирилиши бу катта дудудда дулланган туркий адабий тилда дам уз ифодасини топди. Н. А. Бас- каковнинг курсатишича, бу адабий тилнинг Руорахоний- лар давлатида шаклланиши ва кенг тардалиши икки марказ билан, яъни Боласорун ва 1^ащдарда дарлуд- yfiFyp, hfmo, чигил ладжалари негизида, шакллангая шардий туркий адабий тил дамда сал кейинрод Хоразм- да ^руз-дипчод ладжаси негизида ривожланган рарбий адабий тил билан борланган булиши мумкин.1
Р^орахонийлар даврида фан, маданият, адабиёт ан­ча ривожланади, бир датор бадиий-илмий асарлар яра- тилади, идтисодий-м,а даний алодалар, адабий алода ва дамкорлик ^сади, форс-тожик адабиётининг энг яхши намуналари кенг тардалади. Шубдасиз, бу додисалар шу даврдаги туркий адабий тилнинг ривожланишига катта ижобий таъсир курсатди. Уйгур, дар луд, чигил, ярмо, уруз, тухси, дипчод, арру каби купгина туркий урур ва дабилалар дамда уларнинг тиллари бир-бири- га ядинлашиб борди. Дар икки гуруд — дам шардий туркий, дам рарбий туркий адабий тилнинг меъёрлар.и датъий бир шакл касб эта бошлайди. Шу даврда май­донга келган Махмуд Кошрарийнинг «Девону луротит турк» асари, Юсуф Хос Дожибнинг «Дутадру билиг», Адмад Югнакийнинг «Дйбатул званой ид» достонлари туркий адабий тилнинг яна дам тараддий этйшида, унинг адабий меъёрлари ишланиши, маълум долипга туширилишида катта адамиятга эга б^лди. Шуни эс- латиш керакки, XI—XII асрларда туркий дабилалар- нинг табадаланиши натизкасида алодида-алодида тур­кий тилларнинг ажралиб чидиши жараёни дам чудур- лашди, яна тезлашди. Аммо алодида туркий халд (элат) лар ва т\-ркий халд тилларининг шаклланиши жараё­ни дали тугаллзнмаган эди. Бу жараён асосан кейинги даврларда, XIII—XIV асрларда тугалланади. Шунга кура бу давр адабий тилини акс эттирган юдорида кур- сатилган асарлар Урта Осиёда яшовчи барча туркий' халдларнинг м&даний ёдгорлиги дисобланади. «К,утад- ру билиг», «Девону луготит турк», «Дйбатул дадойид»
1 И. А. Баскаков. Тюркские языки, 46- бет.
каби асарлар Урта Осиёдаги барча туркий тилларнинг дадимги тарихи учун умумий тарнхий негиз б^либ^эсиз- мат дилади.1 Чунки X—XII асрларда 1^орахорийлар давлати таркибига кирган дарлуд, ярмо, чигил ва уйгур дабилалари дамда Орол денгизи атрофларида ^яшаган ^руз ва дипчод дабилалари шундай бир туркий^этник датламлардан иборат эдики, унинг негизида кейинрод дозирги Узбекистан, Туркманистон ва Хоразм водаси- даги адолининг асосий дисмини ташкил дилган халдлар ва э'латлар шаклланади,2
Демак, жуда дадимдан бошлаб дадимги туркий тил таркибида амал дилган, XIII асрда халд (элат) тили еифатида ташкил топиб, XIV—XV асрларда ва кейянги даврларда яна дам такомиллашиб равная топтан эски узбек адабий тили XI—XII асрларда Корахонийлар ' салтанатида кенг истеъмолда болтан эски туркий ада- бий тил негизида шаклланди, бевосита унинг донуний Давоми еифатида ривожланди.
Маълумки, Кашдар ва Мовароуннадрда 1^орахоний- лар давлати тузилган даврларда Хуросонда, Шимолий Киндистондан Каспий денгизининг рарбий диргодлари- гача дозирги Афронистон ва шимоли-шардий Эронни, кейинрод эса Хоразмни уз ичига олган Разнавийлар давлати дукмронлик дилар эди. Узаро зиддиятлар ва феодал урушларнинг кучайиши натижасида 1038—1040 йилларда уруз-туркман урурларидан булган салжудий турклари Хуросонда Базнавийларни тор-мор этиб, уз- ларининг буюк Салжудийлар давлатини ташкил дила- ди. Корахоний дукмдорларининг узаро низоларидан фойдаланган Салжудийлар аста-секин Мовароуннадрни эгаллаб, ИЗО йилда Самардандни босиб олади.
Узаро урушлар, феодал тардодлигининг кучайиши натижасида XII аернинг иккинчи чорагида Мовароун- надр кучманчи дорахитойлар томонидан босиб олина- ди. Кейинрод эса Хоразм мавдеининг кутарилиши, хо- размшодларнинг кучайиб кетиши натижасида дастлаб 1206 йилда Бухоро, 1212 йилда Самарданд' ва бутун Мовароуннадр хоразмшодлар тасарруфига утади. .
Бу тарихий водеалар шу даврларда купгина дабила ва уругларнинг бирлашувини, уларнинг бир-бири би­лан душилиб кетиши жараёнини яна дам тезлаштирди.
1 С. А. Малов. Памятники древнетюркской письменности, М—Л., 1951. 3-бет.
* И. А. Баскаков. Тюркские языки,- 48- бет. *
Аммо XIII аср бошларида Урта Осиёнинг мурул бос- цинчилари томбнидан истило ^илиниши бу Жараённинг рнвожланишига маълум даражада салбий таъсир кур- сатди. Чингизхон бошчилигидаги мурул истилочилари- нинр зулми ва истибдоди Урта Осиё халцларининг иж- тнмоий-и^тисодий таравдиётига, уларнинг фан ва ма- даниятига, санъат ва адабиётига катта талафот етказ- ди, Ша^арлар харобага айланди, дездончилик ва сурориш иншоотлари бузиб ташланди, нодир санъат ва адабиёт асарлари йу^ ^илинди. Илм аз$ли, ёзувчи ва шоирларнинг к^пи нобуд ^илинди, бир ^исми бошпана нзлаб чет улкаларга кетиб цолди. Узоц йиллар давомида мамлакат чингизий истилочилар етказгав огир жаро- >$атларни т^ла даволай олмайди. Жумладан, XIV аср- нинг 60- йилларида з^али з^унармандчилик ишлаб чи^а- риши з^ам, дез^кончилик з^ам, савдо-сотик; з^ам XII ва XIII аср бошларидаги даражага ета олмаган эди,I Муруллар истилоси Урта Осиёда маданият в а ада* биётнинг таращиётида салбий из ^олдирган булса-да, бу даврда хал^ окзаки ижоди намуналари билан бирга ёзма адабиётга дойр бадиий асарлар майдонга келади, Шунга кура ^збек ёзма адабий тилига нисбатан унинг жонли сузлашув адабий тили тури кенгроц тар^аладиг таравдий этади. Натижада шу даврда узбек тилининг умумхал^ характери, адабий тил билан жонли сузла- шув тилининг узаро борлшушги анча кучаяди. Шунинг учуй адабий тилда шу даврдаги урур тилларининг—диа- лектларнинг хусусиятлари са^ланиб ь^олади. Буэсауша даврда ёзма адабиётнинг, ёзма бадиий асарларнинг етишмаслиги, кам тар^алганлиги билан изоз^ланиши мумкин. Адабий тилда диалект хусусиятларининг сак- ланиб цолишига унинг шарз^ий, туркий ва иарбий тур- кий адабий тил негизида ташкил топганлиги, у билан борланганлиги з^ам сабаб б^лган булиши мумкин. Бу ^одиса Мовароунназф ва Хоразм воз^асида майдонга келган адабий асарларнинг тилида з^ам ифодасини топади. Чунки Мовароунназфда ёзилган асарларда куп- poi^ дарл\д-чигил ва уйгур диалект гуруз^ларининг ху­сусиятлари акс этган булса, Хоразмда яратилган ада­бий асарларда купроц уруз-к;ипчоц диалект гуруз^лари- нинг тил хусусиятларини учратамиз. Бир томондан,
Рабрузийнинг «Дксас-ул анбиё», Дурбекринг «Юсуф ва Зулай^о» асарлари ^амда иккинчи томондан, Хораз- мийнинг «Му^аббатнома», Алининг «Диасаи Юсуф» достонлари бунинг ёр^ин мнсолидир.)
Бу даврлардаги зеки узбек адабий тилида ю^орида курсатилган диалект гуру^ларининг тил хусусиятлари са^ланган булса-да, лекин ^арлу^-чигил ва уйгур ^амда уруз ва кипчо^ диалектларининг бир-бирига ^ушилиши, аралашиб кетиши жараёни кучайган эди. Бунинг нати- жасида шу диалектлар негизида умумий эски узбек адабий тили шаклланди. Илмий адабиётларда бу тил «чиратой тили» номи билан юритилади. Маълумки, Чин- гизхон тириклиги чоридаё^ босиб олган ерларини урил- ларига булиб берган эди. Ушанда Урта Осиё унинг иккинчи угли Чиратой тасарруфига ^тади. У бу ерлар- да Чиратой улуси номи билан аталган ^з давлатини бар- по ^илади, бу давлат XIII аердан XIV аернинг бошла- ригача ^укмронлик ^илади. Урта Осиёнинг туркий ва эроний хал^лар яшаган бой ва говори маданиятли эл- юртларини эгаллаган Чиратой улуси тар^оч ва майда феодал мулкларни бирлаштирар эди. Бу ерда маданият, адабиёт анча ривожланади. Шу даврларда бу ерда ри- вожланган адабиёт ва фан оламида «чиратой адабиётн», бу ерда дулланган адабий тил аса «чиратой тили», «чи­ратой адабий тили» деган номлар билан аталади. Де­мак, ю^орида кайд ^илинганидек, дарлу^-чигил ва уй- рур ^амда уруз ва ^ипчо^ (шарций туркий ва рарбий туркий тиллар)диалектлари асосида шаклланган уму­мий эски узбек адабий тили кейинги даврларда э^ам ана шу анъаналарга к^ра «чиратой тили», «чиратой адабий тили» номи билан юритила бошланди. Шунга кура В. В. Бартольд мутуллар йстилоси уларнинг (муруллар- нинг) узидан кура туркларнинг тацдирига купро^ таъ- сир ^илдй, яъни туркий тил аста-секин муруллар барпо цилган давлатлариинг тилига айланиб ^олди, деб кур- сатган эди.I Баъзан чиратой улусида цулланган адабий тил купинча эски ^збек тилининг ривожланиши учун ёки Алишер Навоий давридаги эски узбек адабий тили учун асос булиб хизмат ^илганлиги курсатилади. Дол- буки, бу даврда ц^лланган тил эски ^збек адабий тили­нинг ^зи эди.
ЭСКИ УЗБЕК АДАБИИ ТИЛИНИНГ ШАКЛЛАНВДНЙДА
КАРЛУК-ЧИГИЛ-УЙЕУР ТИЛ БИРЛИГИНИНГ
АКАМИЯТИ
Эски узбек адабий тилининг XI—XIII асрлардаги тара^иёти, рцорида зслатиб утилганидек, уша давр- даги тарихий-сиёсий шароит, ижтимоий-и^тисоднй ва маданий вокеалар билан богли^ равишда давом этди. Унинг ривожланиши дастлаб ^орахонийлар даврида Мо- вароуннахр ва К,ошгарда таркиб топган туркий адабаЙ тилнинг таравдий этиши, такомилга эришуви билан богланган эди. Ашщрори, эски узбек адабий тили — бу эски туркий адабий тилнинг бевосита тарихий-конуний давомидир1, унинг яна каМ силликдашуви, аник бир Колипга тушуви-.ва меъёрийлашуви, жараёнининг даво­мидир. .
Н. А. Баскаковнинг курсатишича, К,орахонийлар дав- ри адабий тили асосида ривожланган ва кейинрок «чи- ратой тили» номи билан юритилган тил шарций карлук- чигил-уйрур тиллари камДа гарбйй уруз-кипчок ёки Ол- тин Урда-Хоразм тиллари унсурларини ^зида бирлаш- тирган колда тараний этади. Бу тил Урта Осиёдаги барча ёзма адабий тилларнинг шаклланишига катта таъсир курсатди2
Эски узбек адабий тили унинг ташкил топишида дастлабки даврлардан бошлаб фонетик, лексик ва грам­матик жи^атдан карлук;-чигил ва уйгур диалект гуруз^и негизида шаклланган шар^ий туркий адабий тилга хос барча асосий хусусиятларни узига сингдириб олади. Айни ва^тда бу хусусиятлар эски узбек адабий тилида такомилга эришгани колДа бир катоР узгаришларга учрайди. Бу узгаришлар аввало адабий тилда cjte к$л- лаш жараёнида очик куринади. Жонли халк тилига хос жуда куп суз ва иборалар адабий тилга кириб колади, улар асосида куплаб янги суз ва шакллар, янгитасви-I II рий воситалар яратилади. Адабий асарларда тилнинг соддалиги, равонлигига катта эътибор бериш билан бир- га халк тилига хос куйма иборалар, ма^ол ва ^икматли сузлардан кенг фойдаланиш асосида образлиликка, ба- диий пишикликка эришилади.
1^орахонийлар даврида ва XIII аср бошларида эски туркий адабий тилда купгина адабий-бадиий асарлар яратилди. Бу асарларда эски туркий адабий тилнинг лу- гавий жихатдан бой эканлиги, анча пишид грамматик шаклларга, хилма-хил услубий-тасвирий воситаларга эга эканлиги очид намоён б^'лади. «Кутадгу билиг», «Девону луротит турк», «Дибатул з^адойид», «Девони дикмат», «Угузнома», «Тафсир», «К^иссаи Рабрузий» {«К,исас-ул анбиё») каби асарлар шу даврларда яра­тилди.
«ДУТАДГУ БИЛИГ» АСАРИ, УНИНГ ТИЛИ ВА
УСЛУБИ
«К^тадгу билиг» {Бахт келтирувчи билим)—туркий тилда яратилган биринчи бадиий асар, туркий достон- нависликнинг дастлабки намунаси. Бу асар катта дазкм- даги фалсафий-дидактикдостон булиб, XI аср адабий тили, адабиёти ва тарихининг энг нодир ёдгорлиги си- фатида катта илмий-тарихий димматга эга. Эски туркий адабий тилнинг, ривожланишида, унинг лексик-грамма- тик меъёрларини тартибга келтиришда, айнидса туркий тилнинг адабий-бадиий услубини шакллантиришда бу асарнинг адамияти нидоятда катта. 1^арлуд-чигил-уйгур тиллари негизида ёзилган бу асар Дорахонийлар дав- лати дудудида яшаган барча туркий дабилалар учун тушунарли булган, шу дабилаларнинг тил хусусиятла- рини узида мужассамлаштирган. Шунга кура у Урта Осиёдаги дозирги барча туркий халдларнинг адабий ёдгорлиги сифатида уларнинг 'умумий тил хусусиятла- рини акс эттиради.
Ахлод ва одоб, таълим-тарбия, илм-маърифат ма- салаларига багишланган «1^утадгу билиг» дижрий 462 йилда, милодий 1069—1070 йилда, Юсуф Хос З^ожиб Боласогуний томонидан 1^ошгарда ёзиб тугалланган ва 1^орахоний дукмдорларидан Тавгач Буграхонга таддим дилинган. Муаллиф асарнинг ёзилган йили дадида шун- дай дейди:
Иил олтмиш эки эрди т^рт юз била,
Бу суз создадим ман тутиб жан сура.
З^озирги вадтда «1^утадгу билиг» ' асарининг учта дулёзма нусхаси маълум. Булар Вена, К^дира ва На­манган нусхаларидир. Вена нусхаси 1439 йилда З^иротда

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish