А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили


“ЛР^И)*— болдачн — б^лажак, кэлдэчи -т-.хелажак; -рлы



Download 351,43 Kb.
bet10/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

.“ЛР^И)*— болдачн — б^лажак, кэлдэчи -т-.хелажак; -рлы, -|^Лй, -барирлыборадиган, кэлигли келадиган; -(ы) гма, -(и)гмэ-барыгма — борган, борадиган, келнгмэ— келадиган каби аффикслар ордали ясалган щ^кллари kjfn д?лланган. Ка^анладук даганын питуру ыдмыс— додонлик дилган додонини йуцотиб юборди (Кт., 7)... нчикигмэ ичикди, бодун болты, блугма олти ■*-' таслим булган, таслим булди, халд булди, уладиган улди (Бх, 37). Феълнинг шарт майли шакли -cap, -сэр аффнкси билан, истак майли шаклининг куплиги -алим, -элим аффикси билан ясалади: кэясэр, барсар (келса, борса), болмалым — булмайлик; бир киси йангылсар, OFymbi, бодуны эби эсукингэ тэг дыдмыз — бирор киши адашса, урури, халди, уйи ёпинричигача дуймас экан (Кт, 6). Биэ йодатдулуд, эмгэнгулук болмалым тэп — биз мад- рум буладиган, ташвишга доладиган булмайлик «деб (Ол, ё., 608, 2122). .
, Кадимги туркий тилнинг синтактик дурилиши дам маълум долипга келтирилган булиб, суз бирикмаларн- нинг турлича куринишлари, сузларнинг синтактик ало- дага кирицш, гаи булаклари, уларнинг ифодаланиши ва тартиби жидатидан дозирги туркий тилларга анча , ядин туради. Шунингдек, унда содда ва душма гапнинг дар хил турларини, к^чирма ва мураккаб типли д^шма гапларнинг кенг ишлатилганлигини кт/риш мумкин.
Шундай дилиб, дадимги туркий даврнинг биринчи босдичида (VII—X асрлар) туркий тилларнинг т/д гу- руд тиллар с з-гуруд тиллар ва й-гуруд тилларга булиниш (табадаланиш) .жараёни давом этади. Бу даврнинг иккинчи босдичида эса туркий халдларнинг ривожланиши гарбда уруз, дипчод, дарлур, урур-дабила гурудларининг дамда шардда уйгур, дирриз-дипчод да- била гурудларининг табадаланиши, ажралиб чидиши билан характерланади. Туркий урур-дабилаларнингри- вожланиши натижасида туркий тилларнинг ажралиб чидиши жараёни дам давом этади. Биринчи босднчда ' устун долат, асосиЙ роль уйнаган т/д-гуруд тиллари 5"з ^рнини кейинчалик пайдо б^либ ривожланган й-гу­руд тилларга бушатиб беради. Бу т/д тил долдидлари дисман тува, ёдут тилларида садланиб долган.
Шу асосда дадимги туркий'даврнинг иккинчи бреди- ■ чида барча дозирги туркий тиллар умумий тарзда таш- , кил топади, уларнинг узил-кесил шаклланиши эса ке- йинги аерларда дам давом этади.
Шуни эСлатиш керакки, цаднмги даврлардан бош- лаб туркий ва бошк;а тилларда сузловчи жамоаларнинг ■бир-бирига яцинлашуви ва аралашуви зйараёни давом этган. Бу тарихий жараён эрамизнинг бирннчи асрла- рида бошланганлиги ^айд ^илинадн. ' .
'
эски туркии адабии тилнинг хусусиятлари
' Адабий-тарихий манба(ларнинг курсатишича, эски туркий адабий тил jte даврига нисбатан анча ривож- ланган, аник; бир ^олипга туширилган тил эди. У жуда катта луват бойлигига, анча тараний этган суз ясали- ши ва грамматик ^урилишга, хилма-хил услубий воси- талар тизимига эга эди. Муайян во^еа-^одисалар ^ам, мураккаб мав^ум тушунчалар, турли руз^ий кечинма- дар з^ам бу тилда анча содда, аник ва жонли тарзда ифода этилар эди. Эски туркий адабий тилнинг бойли- т, унинг турлича услублари ва хилма-хил ихчам тас- вирий ифода воситаларининг маълум цолипга тушиши шундай тарихий шарт-шароит билан борланган эдики, у дастлабки даврлардан бошлаб цандайдир биргина тур­кий тил ёки шева билангина чегараланмаган эди. Бал­ки маълум шевалар негизида шаклЛанганлигига цара- май, уз таркиби жщатидан з^ам, к^лланиш даражаси ва доираси томонидан з^ам барча туркий цабила ва уруг- ларнйнг умумий тили сифатида хизмат килар эди. Эски туркий адабий тил уша даврдаги ку'пгина туркий тил ва шеваларга жуда якин б^лганлиги сабабли нидоятда катта хУдудда кенг таркалган эди, шу худудда яшаган халдларнинг узаро аЛок;а воситаси хизматини утарди.
Жонли с^злашув тилидан маълум даражада фарк Хилишига ^арама'й, эски туркий адабий тил хамма жой- да бирдай ишлатилганидан бир хатор туркий тилларнинг ■ривожланишига катта таъсир курсатарди. Уз навбатида ^ша даврдаги жонли сузлашув тилЛари хам унга сези- ларли таъсир киларди. Кейинроц эса эски туркий ада­бий тил к^пгина умумхалк туркий элат адабий тиллари- нинг ташкил топишида асос б^либ хизмат килаДи- аста-секин шу тиллар таркибига сингиб кетади. Шу бц- лан бирга эски туркий адабий тилга ^ша даврларда анча ривожланган, маълум адабий-бадиий анъаналар- га эга булган форс-тожик тилининг таъсири х,ам сези- •ларли даражада эди. Айницса, эски туркий адабий тйл- нинг лугатига, бадиий тасвир усуллари, ифодалилик
Хамда услубий воситаларини ишлаб чидишдафорс-то- зкик тилининг таъсири самарали б^лгаи. 1
Шуни эслатиш керакки, эски туркий адабий тилда дадимги туркий тилга хос булган купгина лексик-фоне- тик додисалар, грамматик шаклларда узгариш юз бе- ради. К,адимги туркий тилда саккизта унли булса, зеки туркий адабий тилда туддизта унли товуш ^лланган. Тилолди ва тилорда датор ундошларида шаклий ядин- лашиш, ^хшашлик додисаси юз берган ва товуш бири- кувлари уйгунлиги досил булган. Бошда тиллардан суд дабул дилищ дадимги туркий тил учуй хос булмаса-да, эски туркий тилда араб ва форс-тожик тилидан узлаш- ган сузлар кенг дулланган. Грамматик жих;атдан да­димте туркий тилга хос -cap, -сэр аффиксли шарт феълщ -ыгма, -игмэ, -дуд, -дук, -глы, -гли, -тачы, -тачи аффикс­ли сифатдош шакллари истеъмолдан тушиб долади. Шарт феълининг -са (-сэ) аффикси, чидиш келшиигн- нинг -дын (-дин) душимчаси -ган (-гэн) аффиксли си- фатдошнинг ишлатилиши кабилар эса меъёр долита келади.
Шу даврларда узбек халди орасидан етишиб чиддан ёзувчи ва шоирлар уз асарларини эски узбек тилидаг ёзиш билан бирга "уша вадтда узбеклар с^злашган тйл- дан маълум даражада фард дилган тилни, яъни ада- бий тилни дам ривожлантирдилар, уни анид бир меъ- . ёрга келтирдилар. Бу жидатдан дам зеки туркий ада­бий тил энг яхши намуна б^либ хизмат дилди. Шунинг учун эски ^збек адабий тилининг шаклланиши ва тарад- дий этишида зеки туркий адабий тилнинг таъсири ва адамияти нидоятда катта булди. Бу таъсирни эски узбек адабий тилининг дамма содаларида анид к^риш мумкин. Бу, аввало, тилнинг лугати учун хос ходисадир. Эски тур­кий тил борлиддаги турли-туман предмет, белги, водеа- додисаларни, мавдум тушунчаларни аник;, равшан ифода этувчи катта суз бойлигига зга эди. Бу сузларнинг асосий купчилиги эски узбек адабий тили, шунингдек бошда туркий тиллар учун умумий, бир хилда тушунилар ва д^лланар эди. Жумладан, аник; тушунчаларни ифода- ловчи авчи, айыг (айид), арслон, эркак, этук (этик),

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish