A maliy mashG`ulot №15 Rivojlanish biologiyasi I. Organizmlar ko`payishi. Ontogenez. Preembrional rivojlanish spermatogenez va ovogenez

A MALIY MAShG`ULOT № 15
Rivojlanish biologiyasi I. Organizmlar ko`payishi. Ontogenez. Preembrional rivojlanish (spermatogenez va ovogenez).




Nazariy qism:
Tirik mavjudotlarning xususiyatlaridan biri ozini-ozi xosil qilish, ozidan song nasl koldirish, ya’ni kop ayishdir. Ana shu xususiyat turlarning tabiatda saklanishini ta’minlaydi.
Kop ayishning jinssiz va jinsiy yol bilan amalga oshuvchi turlari tafovut etiladi. Jinssiz yo`l bilan xayvonlar xam, Osimliklar xam kop ayadi. Jinssiz kop ayishning Quyidagi usullari mavjud: bulinish, endogoniya, kop lab bulinish (shizogoniy, sporogoniya, kurtaklanish, vegetativ kop ayish.

Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414

K U P A Y I Sh
Bulinish
Endogoniya
Bir xujayralilarda Shizogoniya
Kurtaklanish
Sporogoniya
Jinssiz
Vegetativ
Kop xujayralilarda Poliembrioniya
Sporogoniya
Fragmentastiya

Bir xujayralilarda Kon’yugaysiya
Kopulyastiya
Jinsiy Otalanmasdan
Kop xujayralilarda (partenogenez)
Otalanib

Isrofgarchilik, kop energiya sarflanadi
Jinsiy kop ayish Genetik xilma-xillikka olib keladi
Evolyustiya uchun foydali

Kam energiya sarflanadi
Jinssiz kop ayish Klonlar xosil buladi
Genetik bir xillikka olib keladi
Evolyustion axamiyati kam

Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414

Bo`linish yol i bilan asosan sodda xayvonlar (amobalar, xivchinlilar), bir xujayrali Osimliklar (xlorella, xlamidomonada) kop ayadilar. Endogoniya usulida ichki kurtaklanish kozatiladi. Masalan, tokosplazmada, ona toksoplazma kurtaklanib, avval ikki kiz organizm xosil qiladi, ba’zan esa ichki kurtaklanish jadallashishi natijasida juda kop kiz organizm paydo bolishi mumkin.

Shizogoniya (kop lab bulinib kop ayish) yol i bilan sodda xayvonlar kop ayadi. Masalan, bezgak paraziti yadrosi dastlab juda kop mayda bulaklarga ajralib, keyin ular atrofini stitoplazma urab oladi. Natijda bitta xujayradan kop lab kiz xujayralar xosil buladi.

Kurtaklanishda ona organizmda dastlab burtma paydo buladi. Burtma usib ona organizm shakliga va xajmiga etgandan song ajralib, mustakil xayot kechira boshlaydi. Bunday usul bakteriyalarda, achitki zamburuglarda, suruvchi
Sylvia S. Mader. Human biology. Chapter 17. Pages 394-414
infozoriyalarda, kavakichaklilarda uchraydi.
Spora xosil qilib ko`payish sodda xayvonlardan sporalilar sinfi vakillarida, kop xujayralilardan paporotniksimonlarda uchraydi. Spora - ular xayot stiklining bir davri bolib, kobikka uralgan xujayradan iborat. Keyinchalik bu xujayra kop ayish xususiyatiga ega buladi.
Vegetativ kop ayishda yangi organizm ona organizmning bir qancha xujayralari tuplamidan xosil buladi. Bu usul bilan kop ajjish juda sodda tozilgan kop xujayralari xayvonlarda (kavakichaklilar, govaksimonlar, yassi va yumalok jachuvalchanglarda) xamda kop chilik Osimliklarda uchraydi. Vegetativ kop ayishning oziga xos xili - poliembrioniya mavjud. Bunda embrion bir necha marta bolinadi. Embrionning ana shu bulaklaridan keyinchalik mustakil organizm rivojlanadi. Poliembrioniya yani parazitik xayot kechiruvchi ayrim arilarning lichinkalarida, sut emizuvchilardan bronenosesda uchratish mumkin. Odamda bir tuxumli egizaklar tugulishi xam poliexmbrioniya xisoblanadi.
Demak, jinssiz kop ayishda bitta organizm ishtirok etib, faqat shu organizmga xos belgi va sifatlargina nasldan-naslga utadi. Buning natijasida ozgaruvchanlik, belgilar kombinastiyalari chegaralari torayib koladi. Shonga karamasdan jinssiz kop ayishda ayrim afzalliklar xam mavjud. Jinssiz kop ayish oddiy va samarali, organizmlarda ozlarining juftlariga extiyoj kozatilmaydi. Xar Qanday joyda nasl koldirish mumkin. Mutastiya natijasida xosil bulgan ijobiy genlar yigindisi doimiy xolda saklanadi. Chunki jinssiz kop ayishda genlarning kombinastiyasi kozatilmaydi.
Jinsiy kop ayishda esa bu afzalliklar kozatilmaydi. Lekin jinsiy kop ayishdagi ota-onalar genlari kombinastiyasi avlodlarda irsiy xilma-xillikni ta’minlaydi.