uchib yuradi va ona daraxtdan ancha uzoqlarga tarqaladi. U ru g‘lam i ona
daraxtdan uzoq joylarga uchib borishi, uchishga k o ‘maklashuvchi
m oslamalar, qanotchalariga b og'liqdir. Tol, terak va to g ‘teraklaming
urug‘lari nihoyatda mayda, yengil va popukli bo ‘lib,
sham olda bir necha
kilom etr
masofagacha
bem alol
uchib
borib
tarqaladi.
Qayin,
qandog‘ochlaming urug‘i m ayda va yengil o ‘siqchali b o ‘lib havoda ko‘p
ucha olmaydi, ko‘pi bilan 100-200 m m asofaga uchishi mumkin.
M asalan, qarag‘ay va qoraqarag‘ayning urug‘lari qanotchali b o ‘lib, 100-
150 m masofaga tarqalishi m um kin.
Qayrag'och,
shum,
zarang,
arg‘uvon
daraxtlarining
mevasi
qanotchali bo‘lsada, og ‘irroq, shuning uchun 20-30 m masofaga
tarqaladi. Kashtan, qoraqayin, em anning og ‘ir y o n g ‘oqchalari tagiga
to ‘kiladi, to ‘kilgan vaqtda yerga qattiq urilib, har tom onga otilib ketib
tarqaladi. Soxta kashtan daraxtining o g ‘ir mevasi ham tagiga to'kilganda
yerga urilish zarbidan urilib yoriladi
va uning yum shoq va silliq
urug‘lari turli tomonga sochilib ketadi. Tog1 y o n b ag 'irlarid a o ‘suvchi
daraxtlam ing urug‘lari to ‘kilganda qiyalik bo‘ylab ona daraxtdan 100
metrgacha tarqaladi. Agar qanotchali meva va u ru g ‘lar qishda qor
qatlami ustiga to‘kilsa, qishki qattiq shamollar ulam i uzoq joylarga
tarqatadi. Daraxt-buta o‘sim liklarining meva va urug ‘lari suv orqali ham
tarqaladi. Bu holat, ayniqsa, t o ‘qay daraxt-buta o ‘sim liklarida yaqqol
ko ‘zga
tashlanadi.
Evolutsion
rivojlanish
jaray o n id a
to ‘qay
o ‘simliklarini urugMari suvda
chirimasdan uzoq vaqt oqib, nam
qirg‘oqlarga kelganda u yerlarda darhol ildiz olib, o ‘sa boshlashga
moslashgan. Daryolarda suv toshqini vaqtida to ‘qaylardan suvga
tushgan urug‘lar uzoq jo y larg a oqib boradi va toshqin to ‘xtagach,
daryolar suvi pasayib, unda oqib kelgan urug‘lar nam cho‘kindi
tuproqqa tushib o ‘sa boshlaydi. Hayvonlar va qushlar iste ’mol qiladigan
meva va urug‘lar shu hayvonlar va
qushlar yordam ida tarqaladi, hatto
k o ‘pgina daraxt va buta turlari urug‘larining unuvchanlik qobiliyati
oshadi. Buning asosiy sababi ushbu urugMar q ushlam ing ovqat hazm
qilish traktida o ‘tib, ovqat hazm qilish suyuqliklaridan ta ’sirlanishidir.
Bunday urug'lar yerga tushgach, urug ‘ uchun sharoit vujudga kelgach
tez va qiyg‘os unib chiqadi. Em an, o ‘rmon y o n g ‘o g ‘i,
qoraqayin
yong‘o g ‘i olmaxon, sichqon va boshqa o ‘rmon hayvonlari yordamida
tarqaladi. Grek yong‘og‘ining m evasi asosan qarg‘alar va hakka qushlari
yordam ida tarqaladi. Meva va u ru g ‘lam i tarqalishida insoning roli ham
katta b o ‘lib, ming yillar davom ida inson doimo m evali va manzarali
o ‘sim liklam i saralab, tanlab ju d a ko'plab navlam i yaratgan. Mevalar
asosan b ir m am lakatdan ikkinchi m am lakatga olib borilishi natijasida
ham tarqaladi. 0 ‘sim liklam ing m ev a va urug‘lari
bu holatda maqsadsiz
tarqaladi. X alq x o ‘jaligi uchun m uhim daraxt-buta turlarining urug‘lari
ulam i k o ‘paytirish, plantatsiyalarini barpo etish uchun, y a’ni maqsadli
tarqatiladi. D araxt-buta o'sim liklarining urug‘lari ulami tabiiy arealidan
tashqarida tarqalsa va o ‘stirilsa, bu ulam ing introduksiyasi deb ataladi.
D araxt-buta
u ru g ‘lari
ulam i
fiziologik pishib
yetilgan
davrda
tayyorlanadi.
O ddiy q a ra g ‘ay qubbalarini noyabrdan boshlab mart oyigacha terish
m um kin v a b ir oy ichida sham ol o ‘tadigan va yo g ‘ingarchilik
tushm aydigan joylari 0,3 m qalinlikda yoyib saqlanadi.
Em an daraxti
m evalari kuzgi birinchi sovuqlardan keyin, oktabr oylarida teriladi.
U ning fiziologik pishgan mevasi jig arran g , yaltiroq b o ‘ladi. Zaranglami
qanotli u ru g ‘lari sentabr oyida teriladi, va albatta,
soya joylarda
quritiladi. J o ‘ka urug‘lari sentabr-oktabr oylarida teriladi. Shumtol
urug‘lari jig arrang tusga kirgandan keyin teriladi. Daraxtlar va
butalam ing u ru g ‘lari rivojlanishi va pishib yetilish vaqtida katta
fiziologik faollik xususiyatlariga ega b o ‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: