A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

11.6. Guvohlar va jabrlanuvchilarni so‘roq qilish psixologiyasi 
 
Ilmiy adabiyotlarda guvohlar va jabrlanuvchilarning so‘roq qilish 
psixologiyasiga qadim zamonlardan boshlab katta e’tibor berilgan. 
Bunday qiziqish avvalo guvohlar va jabrlanuvchilarning ko‘rsatmalari 
jinoyat ishlari bo‘yicha eng kerakli dalillar ekani bilan bog‘liq.  
Guvohlar va jabrlanuvchilarni so‘roq qilishga tayyorlashning psixo-
logik jihatlari quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat:  

---

 240 
1) ish materiallari hamda aniqlanishi kerak bo‘lgan masalalar 
doirasini tahlil qilish;  
2) so‘roq qilinayotgan shaxsni o‘rganish;  
3) so‘roq qilish muvaffaqiyatli o‘tishi uchun zarur shart-sharoitni 
ta’minlash;  
4) tergovchining o‘zini tutishi. 
Kutilayotgan guvoh yoki jabrlanuvchini so‘roq qilish bir qarashda 
oson tuyilsa ham, bari bir jiddiy va puxta tayyorgarlik ko‘rishni talab 
qiladi. So‘roq qilishning asosini reja tashkil qiladi. Unda aniqlanishi talab 
etilayotgan masalalar doirasi, ularning mazmuni va ketma-ketligi 
belgilanadi. So‘roqdan avval ish hujjatlarini o‘rganish, guvoh, jabrlan-
uvchini so‘roq qilish chog‘ida aniqlanishi lozim bo‘lgan masalalar doirasi 
bilan bog‘liq dalillarni tahlil qilish zarur. Agar tergovchi so‘roq qilishga 
yaxshi tayyorlanmagan bo‘lsa, uni ishonchsizlik bilan va maqsadga 
qaratilmagan holda o‘tkazishi deyarli aniq. Tergovchining so‘roqqa 
tayyorgarlik ko‘rmaganligini so‘roq qilinayotgan shaxs sezmasligi 
mumkin emas, bu esa so‘roq qilinayotgan shaxsning hayajonini kuchay-
tiradi, zarur ma’lumotlarni eslash jarayonini qiyinlashtiradi, umuman 
olganda, so‘roq natijalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bila turib yolg‘on 
ko‘rsatma berayotgan guvoh va jabrlanuvchilarga kelsak, tergovchining 
yaxshi tayyorgarlik ko‘rmagani ularning  mavqeini kuchaytiradi, xolos.  
So‘roq boshlashdan avval guvoh va jabrlanuvchilarning shaxsini 
o‘rganish zarur. Bunga ularning tarjimai holi, kasbi, ma’lumoti, ish 
sharoiti, turmush tarzi, rivojlanish darajasi, qiziqishlari, eng muhim 
shaxsiy psixologik xislatlari, jinoyat hodisasini qanday qabul qilishi, 
jinoiy qilmishga, jinoyatchiga  munosabati kabi ma’lumotlar kiradi. 
Tergovchi so‘roqning rasmiy qismidan avval bo‘ladigan bevosita 
muloqotda kuzatish orqali guvoh, jabrlanuvchining tashqi qiyofasi, 
ularning madaniyat darajasi, nutqi, mimikasi, imo-ishoralari, o‘ziga  xos 
xususiyatlari, ko‘zga tashlanadigan psixofiziologik reaksiyalari va 
holatlari (parishonligi, hayajonlanishi, qo‘rqishi, xotirjamligi, befarqligi, 
adovati va h.k.), tergovga yordam ko‘rsatish istagi yoki, aksincha, juda 
kam va muhim bo‘lmagan ma’lumotlar bilan cheklanib qolishga intilishi 
kabilar haqida ma’lumot oladi. Guvoh, jabrlanuvchining shaxsiga oid 
ma’lumotlar tergovchiga ruhiy aloqa o‘rnatishi, so‘roqning eng oqilona 
taktikasini tanlashida katta yordam beradi. 
Guvohlar va jabrlanuvchilarni chaqirtirishning aniq vaqti va usuli, 
shuningdek, tergov harakatini o‘tkazish sharoiti va joyi psixologik 
ahamiyatga ega. Umumiy qoidaga ko‘ra, guvoh va jabrlanuvchilar iloji 

---

 241 
boricha so‘roq qilinishlari kerak. Biroq, bunda ham istisnoli holatlar 
mavjud. Agar jabrlanuvchi, ba’zan esa guvohlar ham sodir etilgan jinoyat 
natijasida ruhiy hayajon, zo‘riqish, parishonlik holatida bo‘lsalar, so‘roqni 
kechiktirish lozim.  
Bezorilik, bosqinchilik, banditizm, terrorchilik, nomusga tegish 
jinoyatlarini tergov qilayotganda kechiktirib bo‘lmas so‘rov chog‘ida 
jinoyatchini qidirish va ushlash uchun ma’lumotlar olinganidan so‘ng, 
jabrlanuvchilar va guvohlarni takroran batafsil so‘roq qilish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
Shuningdek, psixologiyada ma’lum bo‘lgan reminissensiya, ya’ni 
takroran xayolda tiklashni yaxshilash hodisasini inobatga olish kerak. Shu 
bois ko‘rsatmalarni tergovchi yetarlicha to‘liq emas, tushunish qiyin 
bo‘lgan joylari bor, ko‘rsatmalari ish uchun juda muhim bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan guvoh va jabrlanuvchilarni takroran so‘roq qilgan ma’qul. 
Birinchi so‘roq natijasida assotsiativ aloqalar yuzaga kelganidan so‘ng 
o‘z-o‘zidan eslash jarayoni davom etishi hamda guvoh, jabrlanuvchi 
jinoyat voqeasi huquqbuzar sha’ni bilan bog‘liq muhim faktlar va 
holatlarni eslashi ham mumkin.  
Psixologik nuqtai nazardan guvoh, jabrlanuvchini chaqirtirish vaqtini 
belgilashda ish manfaatlarini chaqirtirilayotgan shaxslarni imkoniyatlari 
va manfaatlari bilan uyg‘unlashtirishga harakat qilish kerak. Chaqiruv 
so‘roq qilinayotganlarga ortiqcha qiyinchilik va noxush kechinmalar 
tug‘dirmasligi kerak, zero bu ularning tergovchi bilan bo‘ladigan muno-
sabatlarini qiyinlashtirishi mumkin. Masalan, chaqirilayotgan odamni o‘z 
vaqtini rejalashtira olmaydigan tarzda chaqirtirish, qabulxonada uzoq vaqt 
kutishga majbur qilish, so‘roqni boshqa vaqtga ko‘chirish kabilar 
bo‘lmasligi kerak
1
. Guvoh, jabrlanuvchini yaxshisi ishdan tashqari 
vaqtda, o‘quvchilarni esa mashg‘ulotdan oldin yoki keyin so‘roq qilish 
kerak. 
Agar chaqirtirilayotgan shaxslarning ko‘rsatmalari ish uchun juda 
muhim bo‘lsa, ularni chaqirtirish uchun telefondan foydalangan ma’qul. 
Telefon qo‘ng‘irog‘i nafaqat psixologik aloqa o‘rnatishga yordam beradi, 
balki so‘roqqa chaqiriladigan odamlarga xos bo‘lgan va kerakli faktlarni 
eslashga to‘sqinlik qiladigan ortiqcha hayajonni yo‘q qilishga imkon 
beradi. Tergovchi guvoh yoki jabrlanuvchini huquqni muhofaza qilish 
organlariga taklif qilish faktini uning qarindoshlari, qo‘shnilari, begona 
shaxslardan yashirish uchun ham telefon orqali chaqirtirishi mumkin. 
                                         
1
Qarang: Васильев А. Н., Корнеева Л. М. Тактика допроса. – М., 1970. – С. 78. 
 

---

 242 
Ularni jabrlanuvchi, guvohlarning uy manziliga yuboriladigan yelimlab 
yopishtirilgan va begona shaxslar tanishishiga yo‘l qo‘ymaydigan 
konvertdagi chaqiruv qog‘ozi orqali ham so‘roqqa chaqirtirish mumkin. 
Psixologik jihatdan guvoh, jabrlanuvchini so‘roq qilish joyi haqidagi 
masalani ham hal qilish muhim. Ushbu masala qonunda hal qilingan, 
guvoh tergov o‘tkazilayotgan joyda so‘roq qilinadi deb belgilangan 
bo‘lsa-da, so‘roq qilishga tabaqalashgan holda yondashish lozim. Agar, 
masalan, guvohlar, jabrlanuvchilar jinoyat hodisasining ish uchun muhim 
bo‘lgan holatlarini unutgan, ularning mexanizmi, ketma-ketligi, ayrim 
tafsilotlarini eslay olmasalar, ularni voqea joyida so‘roq qilish uchun asos 
bo‘ladi. Uyida, tartibni saqlash jamoat punktida so‘roq qilish ham 
psixologik jihatdan o‘zini oqlaydi. Bunda tezkor-taktik mulohazalarga 
ko‘ra jabrlanuvchi, guvohni chaqirtirish faktini oshkor etmaslik nazarda 
tutiladi. 
So‘roq qilish joyini tanlashda axloqiy masalalarni ham unutmaslik 
kerak. Yoshi o‘tgan yoki bemor shaxslarni tergovchining huzuriga chaqir-
tirish tavsiya etilmaydi. Ushbu holda uning o‘zi mazkur shaxslarning 
oldiga borib, ularni so‘roq qilgani ma’qul. Buning iloji bo‘lmaganida 
tegishli tergovchi yoki surishtiruv organiga bu shaxsni turar joyida so‘roq 
qilish haqida alohida topshiriq yuborish zarur
1
. Bemor jabrlanuvchi, 
guvohni faqat shifokor ruxsati bilan va bemor davolanayotgan joyda 
(kvartira yoki shifoxonada) so‘roq qilish mumkin. 
So‘roqning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan u o‘tkazilayotgan joydagi 
sharoitga bog‘liq. Guvohlarni so‘roq qilish tartibining psixologik asoslari 
qonun normasida keltirilgan. Xususan, ayni bir ish bo‘yicha chaqirtirilgan 
guvohlar alohida-alohida va boshqa guvohlar yo‘qligida so‘roq qilina-
dilar, bunda tergovchi ayni bir ish bo‘yicha guvohlar o‘zaro muloqot qila 
olmasliklari chorasini ko‘radi. 
«Ko‘z ko‘zga tushib», begona shaxslarsiz so‘roq qilish eng muhim 
psixologik qoida hisoblanadi. Odatda guvohlar va jabrlanuvchilarni 
so‘roq qilish tergovchining xizmat kabinetida bo‘ladi. Kabinetdagi sharoit 
muhim ahamiyatga ega. Oddiylik, ishga oid va qat’iy uslub ko‘pincha 
ishonchli va jiddiy suhbatga sharoit yaratadi. Butun so‘roq davomida 
tergovchi, jabrlanuvchi, guvohning diqqatini hech narsa chalg‘itmasligi, 
tergovchiga telefon qo‘ng‘iroqlari, kabinetga kiruvchi xodimlar xalal 
bermasligi muhim. 
                                         
1
Qarang: Порубов Н. И. Допрос в советском уголовном судопроизводстве. 
– Минск, 1973. – С. 101.
 

---

 243