A k a d e m I y a axborot xavfsizligi

Raqamli 
sertifikatlar. 
Ochiq 
kalitli 
shirflash 
sxemasidan 
foydalanganda ochiq kalitni mijozlarga tarqatish yoki tarmoqdagi serverga 
o‘rnatmoq  kerak.  Lekin  raqib  sizning  nomingiz  bilan  o‘zini  tanitishi  va 
ochiq  kalitni  sizning  nomingizdan  tarqatishi  mumkin.  Ommaviy  kalitni 
haqiqiy  egasi  kimligini  aniqlash  uchun,  hamma  korrespondentlar  ishonch 
bildiradigan  uchinchi  tomonga  ehtiyoj  paydo  bo‘ladi.  Bu  masala 
sertifikatlashtirish  markazlari  (Certification  Authority)  orqali  hal  etiladi. 
Ular tomonidan sertifikatlar – egasini identifikatsiyalaydigan ochiq kalit va 
axborotning  mosligini  tasdiqlaydigan  raqamli  ma’lumotlar,  kafolatchi 
imzolagan  raqamli  imzo  beriladi.  Sertifikatda  ommaviy  kalit,  kalitning 
egasi haqidagi ma’lumot, sertifikatlashtirish markazining nomi, sertifikatni 
amal  qilish  muddati  kabi  ma’lumotlar  bo‘ladi.  Sertifikatning  har  bir 
nusxasiga  sertifikat  bergan  tashkilotning  raqamli  imzosi  biriktiriladi, 
shuning  uchun  kim  sertifikat  olgan  bo‘lsa,  uning  haqiqiyligiga  ishonch 
hosil  qilishi  mumkin.  Sertifikat  shaxsni  kimligini  tasdiqlovchi  hujjatning 
analogidir. Shaxsni identifikatsiya qilish muammosi (pasport, haydovchilik 
guvohnomasi  va  hokazo)  uchrashuv  paytida  yuzaga  keladi.  Tarmoqda 
sherikni  ko‘rmasdan  turib  muloqot  qilishda,  shaxsning  kimligini  bilish 
yanada muhimroqdir.  
Shifrlashning kriptografik mustahkamligi. 
Himoyalangan axborotning 
xavfsizligi  birinchi  navbatda  kalit  bilan  aniqlanadi.  Shifrga  hujum 
                                           
1
  Ўзбекистон  Республикасининг  «Электрон  рақамли  имзо  тўғрисида»ги
 
2003  йил  11  декабрь
 
қонуни  //  Ўзбекистон  Республикаси  Олий  Мажлисининг 
Ахборотномаси. – 2004. – № 1-2. – 12-м.  

---

 
75 
(kriptotahlil)  kalit  va  shifrlash  algoritmi  noma’lum  bo‘lgan  holatda 
shifrlangan  axborotning  shifrini  yechish  jarayonini  bildiradi.  Odatda, 
shifrlash algoritmi raqibga ma’lum va avvaldan tahlil etilishi mumkin deb 
hisoblanadi.  Faqat  shifrlashni  amalga  oshiruvchi  kalit  yashirin  saqlanadi. 
Raqibning asosiy maqsadi bu kalitni qo‘lga kiritishdir. 
Kriptomustahkamlik shifrning tasnifi bo‘lib, u kalitni bilmasdan turib 
shifrni  yechishga  bo‘lgan  mustahkamlikni  bildiradi.  Shifrlash  orqali 
axborotni himoyalashning samaradorligi kalitning yashirin saqlanishiga va 
shifrning kriptomustahkamligiga bog‘liq. 
Shifrlashga qo‘yiladigan asosiy talablar. 
Zamonaviy shifrlash usullari 
quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak: 
– shifrning  mustahkamligi  shifrlash  algoritmining  maxfiyligi  bilan 
emas, kalitning sir saqlanishi bilan ta’minlanadi; 
–  faqat  barcha  mumkin  bo‘lgan  kalitlarni  birma-bir  to‘liq  ko‘rib 
chiqish orqaligina shifrni yechish mumkinligi; 
–  kalitlarni  birma-bir  to‘liq  ko‘rib  chiqishdagi  chekli  amallar  soniga 
zamonaviy kompyuterlarda erishib bo‘lmaslik; 
–  shifrlangan  matn  hajm  jihatdan  berilgan  matndan  juda  ham  katta 
bo‘lmasligi; 
–  shifrlash  jarayonida  ketma-ket  ishlatilayotgan  kalitlar  oddiy  va 
tezkor aniqlanadigan bog‘liqlikda bo‘lmasligi; 
– shifrlash jarayonidagi xatolik axborotning buzilishi va yo‘qolishiga 
olib kelmasligi kerak; 
–  shifrlash  juda  ham  ko‘p  mehnat  talab  qilmasligi  va  uning  qiymati 
himoyalanuvchi axborotning qiymati bilan mos kelishi kerak. 
Ushbu  talablarga  shifrlash  usullaridan:  o‘rinlarini  almashtirish; 
almashtirish; gammalashtirish; analitik o‘zgartirish kabilari javob beradi. 
Keng  tarqalgan  shifrlash  algoritmlari.  Axborotni  kriptografik 
himoyalash standartlari, xesh funksiya.  
AES
 [advanced encryption standard (AES)] – AQShda ma’lumotlarni 
shifrlash  standarti  bo‘lib,  simmetrik  shifrtizimlarda  foydalanish  uchun 
qo‘llanadi. Blok o‘lchami 128 bit, kalit uzunligi 128, 192 yoki 256 bitdan 
iborat bo‘lgan bazaviy blokli shifrlash algoritmiga asoslagan. 2002-yildan 
beri amalda qo‘llanilmoqda.  
DES
  [data  encryption  standard]  shifrlash  standarti  Amerika  standart 
shifrlash  tizimi  bo‘lib,  simmetrik  shifrtizimlarda  foydalanish  uchun 
mo‘ljallangan.  Dunyoda  shifrlashning  birinchi  ochiq  rasmiy  standarti 

---

 
76 
sifatida 1977-yildan 1997-yilgacha amal qilgan. Blok kattaligi 64 bit, kalit 
uzunligi  56  bitga  teng  bo‘lgan  bazaviy  blokli  shifrlash  algoritmi  asosida 
qo‘llanilgan.  Shifrlashning  4  rejimi  va  xabarni  haqiqiyligini 
aniqlashtiruvchi kodni shakllantirishning 2 rejimiga ega.  
DES
-algoritmi qo‘llashining asosiy sohalari: 
1) kompyuterda ma’lumotlarni saqlash (parol va fayllarni shifrlash); 
2)  xabarlarni  autentifikatsiyalash  (xabar  va  nazorat  guruhiga  ega 
bo‘lib, xabarni haqiqiyligiga ishonch hosil qilish qiyinchilik tug‘dirmaydi); 
3)  elektron  to‘lov  tizimlarida  (ko‘p  sonli  mijozlar  va  banklar 
o‘rtasidagi operatsiyalarda); 
4) tijorat xabarlarni elektron almashinuvida (xaridor, sotuvchi va bank 
xodimi  o‘rtasida  ma’lumotlar  almashinuvida  o‘zgartirishlar  kiritish  va 
ushlab qolishlardan himoyalangan).