A jabborov, S. Begmatov, M. Azamova

Kompozitor Mirxalil Mahmudov
XX  asmi  70-yillar  boshida  musiqiy  san’at  dargohiga  qadam 
qo‘ygan  professional  kompozitorlar avlodiga mansub.  1971-yil  yosh 
kompozitorlaming “Navo”  simfoniyasi  ilk marotaba  ijro  etildi.  Ko‘p 
qirrali  kompozitorlaming  ijodi  faoliyatida  simfonik  musiqa  ustuvor 
turadi.  M.Mahmudov  ijodiy izlanishda jahon kompozitorlarining eng 
ilg‘or  yutuqlarini  va  uslublarini  ijobiy  o'zlashtiradi  va  o‘z  uslubiy 
yo‘lini “Navo” nomli ilk simfoniyasidayoq namoyon qildi42.
Kompozitor  M.Mahmudov  kelgusi  ijodiy  faoliyatida  bitta 
simfoniya  bilan  chegaralanib  qolmay  yillar  davomida,  uning  qalami 
ostidan  quyidagi  simfonik  musiqalar  bunyodga  keidi:  1972-yili 
“Simfoniya  syuita”,  Ikkinchi  simfoniya  (1976),  ulug‘  kompozitor 
D.D.Shostakovichga  bag'ishlangan  “Xotira”  nomli  simfonik  poema 
(197b),  kamer  simfonik  orkestr  uchun  “Muxammas  va  ufor”  nomli 
pyesa  (1977),  ikkita  uvertyura  (1978),  Uchinchi  simfoniya  (1982), 
“Bayramona”  syuita va “Fanfarlar”  nomli syuita va boshqa simfonik 
asarlar,  o‘zbek  xalq  cholg‘ulari  orkestriga  va  kamer  simfonik 
orkestrga yaratgan asarlari bilan o‘zbek simfonik musiqa rivojlantirish 
jarayoniga samarali hissa qo‘shib kelmoqda.
42 “Navo” simfoniya konservatoriyaning fonotekasida yozilgan.  Mazkur simfoniyam tahlil  qitishda, tarjirna qilmiy, 
ayrim  fikrlaridan  erkin  ravishda  N.S.Yanov-Yanovskayanmg  “Узбекская  симфоническая  музыка”  kitobiUan
foydalanilgan.
135

---

Mustafo Bafoyev
Taniqli  kompozitor  va  dirijor  musiqa  ijodiyotiga  XX  asr  70- 
yillarinining  ikkinchi  yarmida  kirib  keladi  va  eng  samarali 
kompozitor  sifatida  shakllanadi.  M.Bafoyev  musiqa  ijodiyotining 
eng  darg‘a  namoyandalari  ijodiy  an’analarini  o‘zlashtiradi.Milliy 
musiqa  tafakkuri  doirasida  zamonasining  yetuk  asarlarini  barcha 
janrlarda  namoyon  etishga  erishadi.  Barcha  simfonik  asarlarida  u 
serquyosh  respublikamizning  tarixini,  mutafakkir  ajdodlarimizni, 
zamondoshlar  obrazlarini  aks  etib,  bir  qator  chuqur  mazmundor 
asarlar  yaratadi.  Bu  sohada  uning  “Shiroq  haqida  afsona”  nomli 
simfonik  poema(1974),  “Bayram  uvertyura”  (1976);  truba  va  sim­
fonik  orkestr  uchun  “Konsert-rapsodiya”  (1978);  kamer  simfonik 
orkestri uchun “Avitsena” nomli ikkinchi simfoniya (1984), “Shoir- 
ning  hayot  sahifasi”  nomli  atoqli  shoir  Hamzaga  bag‘ishlangan 
uchinchi  simfoniya  (1990)  va  “Movarounnahr”  nomli  to‘rtinchi 
simfoniyalari yorqin misol bo‘la oladi.
M.Bafoyev zamonaviy kompozitorlar orasida eng sermahsul va 
keng qamrovli  kompozitordir.  Shu  bilan  birga uning har bir asarga 
murojaatining  o‘ziga  xoslik  yondashuvi  mavjud.  Mavzuga  jiddiy 
yondashish,  asl  g‘oyani  ochib  berish,  yangi  zamonaviy  uslublarda 
talqin etish, eng dolzarb mavzularga murojaat etish kompozitorning 
ijodiy tamoyilini tashkil etadi deyish mumkin. Uning ijodi bo‘yicha 
juda  ko‘p  tahliliy  ilmiy-nazariy  ishlar  yaratilgan.  Quyida  uning 
kamer  simfonik  orkestr  uchun  yaratgan  ikkinchi  simfoniyasini 
qisqacha tahlili qilib ko‘ramiz.
Simfoniya  buyuk  alloma  Abu  Ali  ibn  Sino  xotirasiga 
bag‘ishlangan  bo‘lib,  unda  asosiy  obraz  xususiyatlari jonli  insoniy 
his  tuyg‘ularga  yo‘g‘rilgan,  jo ‘shqin  ko‘tarinki  ruhda  aks  etilgan. 
Simfoniya uch qismdan iborat:
Simfoniyaning  I  qismi  Andante  va  sonata-allegrosi  shaklida 
yaratilgan. Falsafiy-lirik, yorqin ohangdor, Buzruk maqomi taronasi 
asosida  tuzilgan  bosh  mavzu  va  jo ‘shqin  ohangdagi  raqssimon 
yondosh  mavzular  bir-biriga  qarama-qarshi  (kontrast)  bo‘lmay, 
ekspozitsiyada  namoyon  bo‘lib,  ulug‘  olimning  obrazi  bilan 
bog‘langan.  Har  ikkala  tema,  rivojlovni  o‘miga,  fugata-polifonik 
holatda kamol topadi.  Reprizaga o‘tishda va reprizada esa,  qarama-
136

---

qarshi  bo'iganiiklari  uchun xuddi yaxJit obraz bunyodga kelganday 
tuyuladi.  Shu  bilan  birga  reprizada,  mavzular  avj  nuqtasiga 
ko‘tarilganda asarni dramatrgiyasida, mavzularning ajralish holatlari 
seziladi.  Umuman,  bu  qismda  yondash  lirik  raqssimon  mavzu 
birgina bu  qismda  emas,  simfoniyaning  barcha  qismlarida  ustuvor 
turadi.
Simfoniyani  II  qismi  uch  qismli  shaklda  yozilgan.  Bu 
qismlami  dramaturgiyasini  rivojlanish  jarayonini  o‘ziga  xosdir. 
Ekspozitsiyada milliy ruhda yozilgan uchta original mavzular asosiy 
rol  o'ynaydi.  Skersosimon  mavzu  alt,  violonchel  va  skripka 
cholg‘ularda  uch  marotaba  qaytarilishlarda  namoyon  bo‘lib,  o‘rta 
tema  bilan  birlikda  goh  tez  raqssimon  harakatda,  goh  qayg‘u- 
vahimali jarayonda rivojlanib, reprizada ham davom etadi.
Simfoniyaning  III  qismi  Andante-reprizali  uch  qismli  shaklda 
yozilgan.  Bu  qism,  klassik kompozitorlarga xos,  final  qism sonata- 
allegro  yoki  ronda  shaklda  yozilgan  an’anaga  murojaat  qilinmay, 
erkin ravishda turli  obrazli musiqiy lavhalami namoyon qilish bilan 
bogliq.  Ya’ni  shu  qismni  birinchi  mavzusi  simfoniyaning  birinchi 
qismidagi  asosiy  birinchi  mavzuni  ohangi  bilan  sug‘orilgan,  ikkin­
chi mavzu esa o‘sha qismdagi  fugatta asosida tuzilgan.  Shu sababli 
simfoniyada, ham  falsafiy ham  lirik raqssimon, ham xayoliy g‘am- 
gin  nigoh,  ham  dramatik  hayajonli  musiqiy obraz  lavhalar jarang- 
laydi  va  final  ma’yusfi  lirik  xayoliy  musiqiy  yaxlit  his~tuyg‘uli 
ohang bilan tugaydi.
Umuman  simfoniyani  yaxlit  holda  xuddi  sonata-allegrosi 
shakliga  o'xshab  ketadi.  Birinchi  qismida  falsafiy  lirik  musiqa, 
ikkinchi  qismda  skertso  va  uchinchi  qismida  xayoli  olis-olislarga 
chorlovchi  musiqa  bir  oz  o‘yga  to‘ldiradi.  Shu  bilan  birga  aytish 
joizki,  simfoniyani  tematizmlarini  tuzishda  ham  kompozitorning 
musiqiy  tiliga  xos  yaxlitlik  bor.  Ya’ni  har  bir  mavzu  uch  (ohang) 
jumladan iborat.
Bunday mavzu  tuzish  simfoniyani  birinchi  qismini  tuzilishiga 
xos.  Shunday  qilib  simfoniyadagi  boshqa  qismlar  birinchi  asosiy 
mavzuning ohanglari bilan bog‘langan holda tuzilgan.
M.Bafoyev  o‘zbek  musiqa  ijodiyotida  yorqin  asarlar  yaratib 
kelayotgan  va  samarali  faoliyat  olib  borayotgan  sermahsul  kom­
pozitor va ibratli ijodkordir.
137

---

Tayanch so‘zlar: Cholg‘u musiqasi, kamer musiqa, simfoniya, 
syuita,  uvertyura,  musiqiy  til,  usiub,  garmoniya,  polifoniya,  janr, 
shakl, ijod, kompozitor, orkestr, kamer orkestr, simfonik uvertyura.
Mavzu bo‘yicha savollar:
1.  Choig‘u musiqa ijodiyoti va uning asosiy yo‘nalishlari.
2.  Simfonik musiqa xususida tushuncha bering.
3.  0 ‘zbek  simfonik  musiqasi  shakllanishida  faoliyat  olib 
borgan rus kompozitorlarining ijodi xususida ma’lumotlar keltiring.
4.  S.Vasilenko, 
R.Glier, 
V.Uspenskiy, 
A.Kozlovskiy,
G.Mushel kabi kompozitorlaming simfonik janrda yaratgan asarlari.
5.  M.Ashrafiy,  T.Sodiqov  va  Sh.Ramazonov,  M.Leviyev, 
M.Burhonovlaming cholg‘u va simfonik asarlari.
6.  50-80-yillarda  simfonik  musiqaning  turli  janrlarini  rivoj- 
lanishi.
7.  0 ‘zbek musiqa ijodiyotida simfonik syuita, simfonik poema 
va simfonik uvertyuralar qaysi kompozitorlar ijodida yaratildi.
8.  Simfoniya,  cholg‘u  konsert,  skripka,  violonchel,  truba, 
fleyta, ovoz uchun konsertlar xususida ma’lumot bering.
9.  Kamer-cholg‘u  musiqa janrlarining  rivojlanishi  va  kompo­
zitorlik ijodi.
Mavzu bo‘yicha topshiriqlar:
1. Cholg‘u musiqa ijodiyoti va uning asosiy yo‘nalishlari bo‘yi- 
cha ma’ruzalar tayyorlash.
2. Simfonik  musiqa  ijodiyoti  va  uning  rivojlanish  bosqichlarini 
kompozitorlar hamda ulaming asarlari misolida panoramasini tuzish.
3.0'zbek  simfonik  musiqasi  shakllanishi  rusiyzabon  kompo­
zitorlar  yaratgan  asarlarda  o‘zbek  musiqa  merosi  namunalari 
mavzusida yozma ish tayyorlash.
4 .0 ‘zbek  kompozitorlarining  simfonik janrda  yaratilgan  asar- 
larini tinglash va tahlil qilish.
5. 
Simfonik syuita, sifonik poema va simfonik uvertyuralaming 
o ‘zbek musiqasiga xos xususiyatlari xususida ijodiy ish qilish.
138

---

1.  0 ‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. -Т.: 2004,2005.
2. История  узбекской  советской  музыки.  -Т.: 
1972, 
1973,  1991.
3.Янов-Яновская Н.С. Узбекская симфоническая музыка. -  
Т.:  1979.
4.  История и современность. -М.:  1972.