A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Agentlik nazariyasining taklif tomoni 
Agentlik nazariyasi audit bozoridagi taklifni tushuntirish uchun ham 
ishlatilishi mumkin. Auditning uchinchi tomonlar oldidagi hissasi asosan 
auditorning moliyaviy hisobotda (yoki boshqalarda, masalan, firibgarlik yoki 
noqonuniy xatti-harakatlar) xatosini aniqlashi va auditorning ushbu xatolar haqida 
xabar berishga tayyorligi (masalan, auditorning hisoboti), hatto tekshirilayotgan 
tomonning (auditorlarning mustaqilligi) istagiga qarshi bo‘lsa ham. Obro‘siga 
ziyon etkazish oqibatida ko‘rilgan xarajatlar bir qancha empirik tadqiqotlarda 
namoyon bo‘ldi, bu esa auditorlik firmalarning ommaviy ta’qiblarga uchraganligi 
sababli bozor ulushining kamayishiga duchor bo‘lganligini ko‘rsatdi. 
Auditni tartibga solish 
Oldingi bo‘limda auditga bo‘lgan talab tavsiflangan. Ko‘pgina 
mamlakatlarda bu talab uzoq vaqtdan beri ixtiyoriy ravishda amalga oshirildi, ya’ni 
moliyaviy 
hisobotlarini 
tekshirish 
yoki 
tekshirilmasligini 
hal 
qilish 
kompaniyalarning o‘zlari hal qilardi. Taklif tomoniga kelsak, auditorlik 
xizmatlarini taklif etish ba’zi davlatlarda erkin bozorda ochiq bo‘lib, auditorlar 
uchun rasmiy qonuniy talablarsiz qoldirilgan. Garchi tartibga solish va qonunchilik 
bir-biridan farq qilsa-da, bugungi kunda ko‘pgina mamlakatlarda audit xizmatiga 
talab va taklif bir darajaga qadar tartibga solinmoqda. Oxirgi buxgalteriya va 
moliya tadqiqotlariga ko‘ra, milliy huquqiy muhit bu moliyaviy bozorni 
rivojlantirish, korporativ mulkchilik tuzilmalari, korporativ siyosat va butun 
dunyodagi buxgalteriya axboroti xususiyatlarining asosiy hal qiluvchi omillaridan 
biridir. Ko‘pgina mamlakatlarda auditning ba’zi turlari kompaniyalar uchun 
qonuniy ravishda talab etiladi. Misol uchun, AQSH va Evropa Ittifoqida yirik va 
ayrim hollarda o‘rta korxonalar qonun talabiga ko‘ra auditorlik tekshiruvidan 

---

23 
o‘tgan moliyaviy hisobotlarni taqdim etishlari kerak. Evropa Ittifoqining auditorlik 
qoidalari alohida a’zo davlatlar tomonidan tekshirilishi kerak bo‘lgan barcha 
kompaniyalar uchun qo‘llaniladi. Talablar davlatdan davlatga qarab farq qilishi 
mumkin. Misol uchun, Niderlandiyada 50 kishidan ortiq yoki aktivlari 3,1 million 
evrodan ko‘p yoki sof foydasi 6,2 million evrodan ortiq bo‘lgan kompaniyalarda 
audit o‘tkazilishi mumkin. Eng yirik fond birjalari (jumladan, NYSE, NASDAQ, 
London fond birjasi, Tokio NIKKEI va Frankfurt DAX) barcha ro‘yxatdagi 
kompaniyalarning yillik hisobotlarini tekshirishni talab qiluvchi listing qoidalariga 
ega. Ayni vaqtda ko‘plab mamlakatlarda audit xizmatlarining taklifi ham tartibga 
solingan. Evropa Ittifoqida majburiy audit, ya’ni qonun tomonidan talab 
qilinadigan audit faqat ma’lumotli va tajriba bo‘yicha maxsus texnik talablarga 
javob beruvchi auditorlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.