A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

11-BOB. AUDITORLIK TANLASH 
 
11.1. Auditorlik dalillarini to’plash vositasi sifatida tanlash va 
umumlashtirlgan dasturiy ta’minot sharhi 
Auditda tanlash ichki nazoratni va schetlar qoldiqlarini hamda ularning 
tasdiqlanganligini tekshirish uchun foydalaniladi va tekshirlayotgan hisobot 
davrida amalga oshirilgan operatsiyalarni barchasini to’liq tekshirish imkoni 
bo’lmaganda qo’llaniladi. Chunki moliyaviy hisoboti tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlarning hajman kattaligi va ularda sodir bo’lgan muomalalarning 
murakkabligi hamda qo’pligidan, mazkur muomalalarni tekshirish iqtisodiy 
jihatdan imkonsiz hisoblanadi. Auditor hujjatlarni tekshirish, hisob – kitoblarni 
takror bajarish yoki tasdiqlarni jo’natish kabi amallarni bajarganda tanlash 
usullaridan foydalanish maqsadga muvofik bo’ladi. Shuningdek, shuni ta’kidlash 
lozimki boshqa auditorlik amallaridan, jumladan so’rov, ko’zatish va ko’pchilik 
tahliliy amallaridan foydalanishda tanlashdan foydalanish maqsadga muvofiq 
hisoblanmaydi. 
To’liq auditorlik tekshiruvi tanlashni o’z ichiga oladi, chunki auditor hisobot 
davrida amalga oshirilgan barcha operatsiyalarni to’liq tekshirish imkoniyati 
mavjud emas. Lekin auditor schetlar qoldiqini tashkil etadigan asosiy hajimning 
batartibligi (saramjonlik
)
xaqida xulosalar qilishi lozim. Har bir auditorlik 
tekshiruvida ichki nazoratni testlash yoki schetlar qoldig’ini bevosita tekshirish 
uchun tanlab olishning ayrim shakllari mavjud bo’ladi, chunki auditor doimiy 
ravishdan mumkin qadar etarlicha ishonchli dalillar yig’ishga xarakat qiladi. 
Auditor bosh to’plam to’g’risida ishonchli xulosa chiqarish uchun riskni 
pasaytirmoqchi bo’lsa tanlash bosh to’plam uchun reprezentativ bulmog’i kerak. 
Tanlashning reprezentativ bo’lish ehtimolini oshirish uchun u etarlicha miqdorga 
ega bo’lgan va muvofiq keladigan bosh to’plamdan olinishi lozim. 
Auditning umumlashtirilgan dasturiy ta’minoti (AUDT). Bu dasturiy 
ta’minotlar aynan auditorlar uchun ishlab chiqilgan. AUDTdan 100% muvofiq 

---

229 
bosh to’plamnini testlashni soddalashtirish va avtomatlashtirish uchun foydalanish 
mumkin, u shuningdek, auditorni risk yuqori bo’lgan ma’lum soxalarga yoki 
operatsiyalar toifasiga e’tiborni qaratishga yordam beradi. AUDT dasturiy 
ta’minoti ma’lumotlarni o’qish, ishlov berish va yozish uchun yaratilgan. 
Auditorlar AUDTdan mijozning kompyuterlashtirilgan ma’lumotlarini yuklab 
olishda foydalanishlari mumkin: shundan keyin dasturiy ta’minot ma’lumotlarga 
nisbatan ko’p yo’llar orqali ulanishi mumkin. Masalan, ma’lumotlar ko’rib 
chiqilishi, ajratilishi, umumlatirilishi, stratifikatsiyalanishi, tahlil qilinishi va tanlab 
olish uchun foydalanilishi mumkin. Auditorlarni qiziqtiradigan AUDTning boshqa 
funktsiyalari tarkibiga dublikat elementlarni, jumladan dublikat schet –fakturalar, 
sanalar orasida uzilishlar va chek nushalari ma’lumotlaridagi uzilishlarni 
aniqlashni o’z ichiga oladi. Amaliyotda siz AUDTni hammaga ma’lum bo’lgan 
Excel elektron jadvaliga o’hshatishingiz mumkin, lekin auditorlar Excel 
jadvallaridan ham AUDTga qo’shimcha ravishda foydalanishadi. Bugungi kunda 
AUDT, Excel elektron jadvallari va ma’lumotlarni boshqarishning boshqa 
zamonaviy vositalaridan deyarli hamma auditorlik tekshiruvida foydalaniladi.