A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

10.2.To'rtta umumiy tahliliy amallarni tasvirlash. 
Umumiy tahliliy amallar trend tahlil qilish, nisbatlar tahlili, statistik va 
ma'lumotlarni intellektual tahlili va mulohazakor testlarni o'z ichiga oladi. Trend 
tahlil qilish bu- uzoq vaqt davomida hisob balansidagi o'zgarishlar tahlilidir. 
Nisbatlar tahlili bu- buxgalteriya hisobotidagi schyotlar o'rtasidagi munosabatlar 
taqqoslash, schyotlarni nomoliyaviy ma'lumotlar bilan taqqoslash yoki bir sanoat 
kompaniyalari o’rtasidagi munosabatlarni taqqoslashdir. Mulohazali testlar bu- 
schyot qoldiqlari bo’yicha tahlil yoki schyot qoldiqlarining "asosliligi" jihatidan, 
kutilayotgan schyotlar o’rtasidagi munosabatlar miqyosida buxgalteriya hisobining 
schyotlari bo’yicha qoldiqlar o’zgarishlaridir. Ma'lumotlarni intellektual tahlili 
katta hajmdagi yoki yashirin ma'lumotlarni kutilmagan ma'lumot yoki modelni 
aniqlash maqsadida o’rganishni,shuningdek, murakkab statistik tahlil qilishda 
foydalaniladigan kompyuter vositalari metodlari yig’indisidan iborat. Buning 
uchun 
auditorlar 
odatda 
auditning 
kompyuter-dasturiy 
ta’minotidan 
foydalanadilar.(CAAT)
Umumiy tahliliy amallar: trend tahlil qilish, nisbatlar tahlili, statistik 
ma’lumotlar va ma'lumotlarning intellektual tahlili, mulohazakor testlar.Tahliliy 

---

215 
amallarning turi professional fikrlashning predmeti orqali aniqlanadi. Audit 
amaliyotini shuni ko'rsatmoqdaki, oddiy qasddan yondashuvlar (masalan, 
taqqoslash va nisbatlar tahlili) murakkab statistik usullarga (masalan, vaqt 
qatorlarini modellashtirish yoki regression ) qaraganda ko'proq tez-tez ishlatiladi.
Bu amallar odatda, qoidaga ko’ra, kompyuter- dasturiy ta'minot (masalan 
CAAT) yordamida amalga oshiriladi.
■ Trend tahlil qilish 
Trend tahlil qilish- joriy davrdagi balans schyotlari yoki munosabatlarning 
o'zgarishini tahlilidir. Trend tahlili orqali o'tgan yilgi balans schyotlarini joriy 
tekshirilmagan balansga nisbatan yoki ko’plab boshqa davrdagi qoldiqlarga 
nisbatan solishtirish mumkin. Hisob yoki munosabatlar ancha aniqroq bo'lsa, trend 
tahlil har qachongidan ko’ra yaxshiroq ishlaydi (masalan, barqaror muhitda ijara 
xarajatlari). Audit qilinayotgan korxonada qandaydir sezilarli buxgalteriya yoki 
operatsion o’zgarishlar ro’y bergan paytda unchalik ham samarali bo'lmaydi. Trend 
tahlilini o'tkazish soni muomalalar barqarorligining bir funksiyasi hisoblanadi. 
Uzoq vaqt davomida barqaror muomalalar ko'proq bo’lsa, shunchalik nisbatlar 
qiymati aniqroq bo'lishi mumkin. Jamlanma darajadagi trend tahlili nisbatan 
noaniq hisoblanadi (masalan, konsolidatsiyalashgan asosda), chunki jamlanma 
schyotlarning balansiga mavjud xatolik odatda kamroq bo’ladi. Trend tahlilining 
aniq bo’lishi- ma'lumotlarni qismlarga bo’lib o’rganishdir (masalan, bozor 
segmentlari, mahsulot yoki joylashuv, shuningdek, oylik yoki choraklik va yillik 
asosda). 
■Nisbatlar tahlili 
Nisbatlar tahlili moliyaviy hisobotning schyotlari o'rtasidagi munosabatlarni 
taqqoslash, schyotlarni nomoliyaviy ma'lumotlar bilan taqqoslash, yoki bir 
sohadagi kompaniyalarni taqqoslash bo’lib hisoblanadi. Nisbatlar tahliliga yana bir 
misol (ba'zan umumiy hajm tahlili deb ataladi) bu- schyotlardagi barcha 
qoldiqlarni yoki jami summadan aktivlar yoki daromadlar ulushi o'rnatish. 
Schyotlar o’rtasidagi munosabatlar yetarlicha aniq bo’lganda likvidlik darajasini 

---

216 
tahlilini qo’llash o’rinli bo'ladi (masalan, savdo va debitorlik qarzlari o'rtasidagi 
munosabatlar). Nisbatlar tahlili, trend tahlil qilishga nisbatan samaraliroq bo'lishi 
mumkin, buxgalteriya balansi va daromadlar to’g’risidagi moliyaviy hisobot 
taqqoslanganda, ko'pincha g'ayrioddiy o'zgarishlarni oshkor qilishi mumkin. 
Tahliliy amallarda qo’llaniladigan nisbatlar tahlilining besh turi mavjud: 
1.mijozlar 
va 
sanoat 
haqidagi 
ma'lumotlarni 
solishtirishtiruvchi 
koeffisiyentlar; 
2.o’tgan davr ma'lumotlari bilan mijozning o’xshash ma'lumotlarini 
taqqoslovchi koeffisiyentlar; 
3. mijoz ma'lumotlarini ma’lum natijalarni kutayotgam mijozlar 
ma’lumotlari bilan solishtirish koeffisiyentlar; 
4.mijoz ma'lumotlarini ma'lum bir auditor kutayotgan natijalarni bilan 
taqqoslovchi koeffisiyentlar; 
5.mijoz ma'lumotlarini nomoliyaviy ma'lumotlardan foydalangan holda 
kutilayotgan natijalar bilan taqqoslovchi koeffisiyentlar.