A. I. Umirdinov, A. M. Xakimov xalqaro ommaviy huquq sud amaliyoti o‘quv-uslubiy qo‘llanma (keyslar to‘plami) toshkent – 2018

Xalqaro tashkilotlarning xalqaro huquq subyektliligining ahamiyati.

Ichki (mahalliy) huquqdagi yuridik shaxslarga oid normalar qonun va qonunosti hujjatlarida aniq qilib belgilanligiga qaramasdan xalqaro huquqda bunday aniqlik, afsuski, mavjud emas. Shunday holatdagi xalqaro huquqda subyektlilik masalasini qanday hal etish lozimligi, ushbu chigal huquqiy masalani hal etishda muhim boshlanish nuqtasi hisoblanadi. Sud BMT Nizomida tashkilotga berilgan maqomni yaxshilab o‘rganib chiqqan holda oxir-oqibat ijobiy xulosaga keldi. Bizningcha, ham ushbu xulosa o‘rinli bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, Sud xalqaro huquqning subyekti (subject of international law) xalqaro huquq va majuburiyatlarga ega bo‘lib, o‘zi ega bo‘lgan huquqlarga tayangan holda xalqaro da’vo qo‘zg‘ata oladi, degan izohdan boshqasini bermagan. Shu sababli Sudning qisqa tarzda bayon qilingan xulosasi, huquq subyektining ahamiyati va uning xalqaro shaxs (international person) bilan aloqadorligi masalalalarini yetarlicha yoritmasdan tushunmovchiliklarga sabab bo‘lib, keyinchalik tanqid qilingan. Misol uchun, xalqaro huquq bo‘yicha ko‘zga ko‘ringan olimlardan Sands va Kleinlar, Sudning “xalqaro tashkilotlar shartnoma tuzish layoqatiga ega, shuning uchun ularni subyekt sifatida tan olish lozim. Aynan ushbu subyektliligidan xalqaro da’volarni qo‘zg‘ata olish vakolatini keltirib chiqarganligini” sirkulatsion fikrlash (circular reasoning) deya tanqid ostiga olishadi.³⁵ Chunki sirkulatsion fikrlash bir munozara asosini yana o‘ziga qaytarib olib keladigan mantiqiy jarayondir. Biroq Sud ushbu konsulatativ xulosasida bunday fikrlamagan. Bundan tashqari, shu paytgacha taklif etilgan nazariyalar orasida BMTga a’zo davlatlardan mustaqil bo‘lgan tashkiliy shaklga ega xalqaro tashkilotning mavjudligi faktiga asoslangan holda uning xalqaro subyekt ekanligini tan olib, tashkilotning ta’sis hujjatida belgilangan vakolatlarning borligi yoki yo‘qligini inobatga olmagan holda, xalqaro tashkilotlarda ma’lum bir vakolatlarning mavjudligini (shartnomalar tuzish vakolati, hududiy yurisdiksiya, elchilik missiyalarini jo‘natish va qabul qilish, ko‘rilgan zararni undirish da’vosini qo‘zg‘atish kabi) da’vo qiladigan nazariyalar mavjudligini ham inkor etmaslik lozim. Ammo ularni ko‘pchilik qo‘llab-quvvatlamaydi.
Shu bilan birga, davlatlar emas, balki xalqaro tashkilot tomonidan biror bir shaxsga zarar berilsa, u masala qanday hal etiladi degan muammoli savol ham mavjud. Biroq Sud bu masala bo‘yicha konsultativ xulosada o‘z fikrini bayon etmagan.

3.