A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Arablar jang taktikalari. 
Dushmanga yaqinlashganda avang’or otliq qo’shin jangni 
boshlab, asta-sekin o’zlarining asosiy kuchlari tomon chekingan. Bu 
paytda og’ir piyodalar saflangan. Piyodalar bir oyoqlarida tiz cho’kib, 
dushmanning o’q va nayzalaridan o’zlarini qalqonlar yordamida 
himoya qilishgan. Ular o’zlarining uzun nayzalarini yaqinlashayotgan 
dushmanga qarata qiyshaytirib yerga sanchib qo’yganlar. Kamonchilar 
og’ir piyodalar ortida joylashib ularning boshlari uzra hujum qilayotgan 
dushmanni o’qqa tutganlar. Arablarning jangovar tartibi front bo’ylab 
va tomonga qarab taqsimlangan. Besh qator bo’lib saf tortgan har bir 
qatorning o’zining alohida nomi bo’lgan: birinchi qator “it hurishi 
tonggi” suvoriylarning sochma safidan tashkil topgan; ikkinchi qator 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.153. 

---

23 
“yordam kuni”; uchinchi “larzaga keltiruv kecha” qatorlar asosiy 
kuchlar bo’lib, suvoriylar kolonnasi yoxud shaxmat tartibida 
joylashgan piyodalar falangasidan iborat edi; to’rtinchi qatorga 
umumiy zahira-saralangan askarlar kirib, ular asosiy bayrog’ tug’ni 
himoya qilishgan; beshinchi qator bu umumiy zahira faqat juda zarur 
hollardagina jangga kirgan. 
Jangni birinchi qator boshlagan, u dushman qo’shinini tuzdirib 
yuborishga, kuchini sindirishga intilgan. Arablarning asosiy kuchlari 
mudofaa janggi olib borishni afzal ko’rib, bu bilan yengil otliq qo’shin 
va piyodalar harakati uchun tayanchi xizmatini o’tagan. Arab 
qo’shinlari jangda sabr-matonatli bo’lgan. Ular odatda dushman 
jangovar tartibining qanotlarini qamrab olishga intilganlar. Dushman 
holda toygach, ular umumiy hujumga o’tganlar, so’ngra uni batamom 
yakson etmagunga qadar taqib etganlar, taqibni otliq qo’shin qilgan.
1
Harbiy intizomni mustahkamlashda islomning roli katta bo’lgan. 
Arablar jangchining jangovarlik qobilyatini tarbiyalashga katta e’tibor 
berganlar. Mana shunday sifatlarni tarbiyalash vositalaridan biri ov 
bo’lgan. XII asr arab muallifi Usoma ibn Munqiz o’zining otasi 
to’g’risida bunday deb yozadi: “Ov qilish uning ko’ngil ochish 
mashg’uloti edi. Uning jang qilish, franklar bilan urushishdan va Olloh 
taoloning kitobini qayta ko’chirishdan o’zga ishi bo’lmagan”. Shuni 
qayd etish lozimki, arablar vizantiyaliklar, slavyanlar, forslar, hindlar, 
Markaziy Osiyo xalqlari va xitoyliklar harbiy san’atidan ko’p narsani 
olib o’zlashtirganlar.
2