A h o L i g e o g r a f I y a s I v a d e m o g r a f I y a a s o s L a r I

Aholi o’limi, uning turlari va yuzaga kelish sabablari. 
O’lim avlodlar almashinuvidagi 
asosiy jarayon hisoblanildi. Aholi o’limi turli sabablar ntijasid ro’y beradi. Aholining tabiiy o’sishi 
hamda kamayishida muhim demografik jarayon bo’lib ishtirok etadi. O’limning ro’y berishida asosan 
endogen va ekzogen omillarni sabab qilib ko’satildi.
 
Endogen omillar- organizning ichki rivojlanishi, uning shakllanishi va qarishi, insonning 
yashash faoliyati qobiliyatining pasayishiga sabab bo’ladigan omillardir. Odatda endogen omillar 
tufayli keksa yoshdagi aholi ko’proq o’lim topadi. Buni odatd me’yoriy hodisa deb baholashadi. Biroq 
aholining yosh qatlamid ham endogen sabblar tufayli o’lim hodisasi ro’y beradi. Bularga davosi yo’q 
irsiy kasalliklar, nojo’ya voqea-hodisalar kiradi.
 
Ekzogen omillar- odamlarda tashqi ta’sir bilan bog’liq paydo bo’ladigan o’limlar bo’lib bu 
omillar oqibatid aholining turli yoshdagi kishilari turli vaqtda turli joyda vafot etadilar. Ushbu 
omillarga ichki yuqumli kasalliklar, kasb kasalliklari, og’ir mehnat va mehnat sharoitlari oqibatida 
yuzaga kelgan kasalliklar, baxtsiz hodisalar, zahrlanish, narkomaniya, alkogolizm va hokazolar kiradi. 
Hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtomatlashtirish, xalq xo’jaligini 
ximiyalashtirish natijasida atrof-muhitning, atmosfera havosining buzilishi, oqar suvlarning 
ifloslanishi, o’lim hodisasining yanada ko’payishiga sabab bo’lmoqda. 
O’lim ko’rsatkicha o’rganilayotgan hudddagi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik 
darajasiga, aholining yashash sharoiti va sog’liqni-saqlash tizimining ahvoliga chambarchas bog’liq. 
Ushbu sohalarning rivojlanganlik darjasi qanchlik baland bo’lsa, o’lim ko’rsatkichi shunchalik past 
bo’ladi va aksincha. Aksariyat o’lim darajasi yuqori bo’lgan rivojlanayotgan davlatlarda bularning 
darjasi past bo’lganligi kuztiladi. Masalan, Afrika davlatlarida dunyo bo’yicha umumiy o’lim 
ko’rsatkichi o’ta baland. Har 1000 kishiga to’g’ri keladigan aholi o’limi 15-20 ‰, ba’zi joylarda 25 ‰ 
ga ham yetadi (Nigerda- 24 ‰). O’lim darajasi baland bo’lgan ikkinchi mintaqa Yevropa hisoblandi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, taraqqiyotiga ko’ra bir-biridan keskin farq qiluvchi bu ikkala geografik 
hudud o’lim hodisasi ko’pligi bilan bir-biriga o’xshaydi. Yevropaning deyarli barcha qismlarida o’lim 
tug’ilishga nisbatan yuqori. O’limning umumiy ko’rsatkichi va mamlakat iqtisodiy rivojlanishi 
o’rtasidagi bog’liqlik har doim ham o’zini oqlmaydi. Jumladan, Yevropa iqtisodiy baquvvat bo’lishiga 
qaramasdan aholi o’rtasida o’lim ko’pligi bilan ajralib turadi. Buni ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoit 
bilan emas, balki aholi yosh tarkibidagi vaziyat bilan baholash maqsadga muvofiq. SHu boisdan fanda 
aholi o’limining yosh bo’yicha taxlili alohida o’rganildi. 
Evropa aholisining umumiy o’lim ko’rsatkichi yosh bo’yicha qaralganda bolalar va o’rta 
yoshdagilar o’rtasida o’lim kam uchraydi, keksa yoshdagilarda aksincha juda baland. Aholi yosh 
tarkibida keksalar ko’pligini inobatga olsak tabiiy ravishda bu umumiy o’lim ko’rsatkichiga ta’sir 
etishini aniqlaymiz. Bundan tashqari Yevropa aholisi tarkibida ekzogen omillar tufayli sodir 
bo’ladigan o’lim hodisasi ko’p uchraydi. 
Tug’ilish darjasining pastligi, o’limning tug’ilishdn ko’pligi aholining tabiiy kamayishini 
keltirib chiqardi. Bugungi Yevropa demografik vaziyatida aynan shu holat oddiy aholi tkror barpo 
bo’lishi sodir bo’lmoqda ya’ni aholi tabiiy ravishda kamaymoqda. 

---

Taqqoslash uchun tanlab olgan qit’amiz Afrikada esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi 
qoloqlik, sog’liqni saqlash sohasining yetarli rivojlnmaganligi, tug’ilayotgan farzandlar sonining 
haddan tashqari ko’pligi va ular o’rtasid o’limning yuqoriligi, umuiy o’lim ko’rsatkichining 
balandligiga olib kelmoqda. O’lim hodisasining katta yoki kichik ko’rsatkichni tashkil etishi bir 
yoshgacha bo’lgan bollar o’lii bilan bevosita bog’liq. Har 1000 ta tug’ilgan chaqaloqqa to’g’ri 
keladigan go’daklar o’limi dunyo bo’yicha 56 tani tshkil etadi. SHundan Afrikada bu raqam 89 ta, 
Yevropada 9 ta, Okeaniyada 26 ta, Osiyoda 53 ta va Amerikada eng kam 7 taga teng (2004 yil). 
Ma’lumki, bir yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi bu birinchi yil bolalr hayotida ro’y beradigan o’lim 
hodisasidir. Go’daklar o’limini qiyoslash borasida maxsus shkaladan foydalaniddi. 
Aholi o’limi aholini takror barpo bo’lishining asosiy omillaridan hisoblanadi. Chunki har bir 
davlat aholisining tabiiy ko’payishi, ijtimoiy demografik guruhlarning shakllanishi aholining o’limi 
bilan uzviy bog’liqdir.
 
O’lim avlodlar almashinuvidagi asosiy jarayon hisoblanildi. Aholi o’limi turli 
sabablar ntijasid ro’y beradi. Aholining tabiiy o’sishi hamda kamayishida muhim demografik jarayon 
bo’lib ishtirok etadi. O’limning ro’y berishida asosan endogen va ekzogen omillarni sabab qilib 
ko’satildi. 
Endogen omillar- organizning ichki rivojlanishi, uning shakllanishi va qarishi, insonning 
yashash faoliyati qobiliyatining pasayishiga sabab bo’ladigan omillardir. Odatda endogen omillar 
tufayli keksa yoshdagi aholi ko’proq o’lim topadi. Buni odatd me’yoriy hodisa deb baholashadi. Biroq 
aholining yosh qatlamid ham endogen sabblar tufayli o’lim hodisasi ro’y beradi. Bularga davosi yo’q 
irsiy kasalliklar, nojo’ya voqea-hodisalar kiradi. 
Ekzogen omillar- odamlarda tashqi ta’sir bilan bog’liq paydo bo’ladigan o’limlar bo’lib bu 
omillar oqibatid aholining turli yoshdagi kishilari turli vaqtda turli joyda vafot etadilar. Ushbu 
omillarga ichki yuqumli kasalliklar, kasb kasalliklari, og’ir mehnat va mehnat sharoitlari oqibatida 
yuzaga kelgan kasalliklar, baxtsiz hodisalar, zahrlanish, narkomaniya, alkogolizm va hokazolar kiradi. 
Hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtomatlashtirish, xalq xo’jaligini 
ximiyalashtirish natijasida atrof-muhitning, atmosfera havosining buzilishi, oqar suvlarning 
ifloslanishi, o’lim hodisasining yanada ko’payishiga sabab bo’lmoqda. 
O’lim ko’rsatkicha o’rganilayotgan hudddagi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik 
darajasiga, aholining yashash sharoiti va sog’liqni-saqlash tizimining ahvoliga chambarchas bog’liq. 
Ushbu sohalarning rivojlanganlik darjasi qanchlik baland bo’lsa, o’lim ko’rsatkichi shunchalik past 
bo’ladi va aksincha. Aksariyat o’lim darajasi yuqori bo’lgan rivojlanayotgan davlatlarda bularning 
darjasi past bo’lganligi kuztiladi. Masalan, Afrika davlatlarida dunyo bo’yicha umumiy o’lim 
ko’rsatkichi o’ta baland. Har 1000 kishiga to’g’ri keladigan aholi o’limi 15-20 ‰, ba’zi joylarda 25 ‰ 
ga ham yetadi (Nigerda- 24 ‰). O’lim darajasi baland bo’lgan ikkinchi mintaqa Yevropa hisoblandi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, taraqqiyotiga ko’ra bir-biridan keskin farq qiluvchi bu ikkala geografik 
hudud o’lim hodisasi ko’pligi bilan bir-biriga o’xshaydi. Yevropaning deyarli barcha qismlarida o’lim 
tug’ilishga nisbatan yuqori. O’limning umumiy ko’rsatkichi va mamlakat iqtisodiy rivojlanishi 
o’rtasidagi bog’liqlik har doim ham o’zini oqlmaydi. Jumladan, Yevropa iqtisodiy baquvvat bo’lishiga 
qaramasdan aholi o’rtasida o’lim ko’pligi bilan ajralib turadi. Buni ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoit 
bilan emas, balki aholi yosh tarkibidagi vaziyat bilan baholash maqsadga muvofiq. SHu boisdan fanda 
aholi o’limining yosh bo’yicha taxlili alohida o’rganildi. Evropa aholisining umumiy o’lim 
ko’rsatkichi yosh bo’yicha qaralganda bolalar va o’rta yoshdagilar o’rtasida o’lim kam uchraydi, keksa 
yoshdagilarda aksincha juda baland. Aholi yosh tarkibida keksalar ko’pligini inobatga olsak tabiiy 
ravishda bu umumiy o’lim ko’rsatkichiga ta’sir etishini aniqlaymiz. Bundan tashqari Yevropa aholisi 
tarkibida ekzogen omillar tufayli sodir bo’ladigan o’lim hodisasi ko’p uchraydi. 
Tug’ilish darjasining pastligi, o’limning tug’ilishdn ko’pligi aholining tabiiy kamayishini 
keltirib chiqardi. Bugungi Yevropa demografik vaziyatida aynan shu holat oddiy aholi tkror barpo 
bo’lishi sodir bo’lmoqda ya’ni aholi tabiiy ravishda kamaymoqda. 
Taqqoslash uchun tanlab olgan qit’amiz Afrikada esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi 
qoloqlik, sog’liqni saqlash sohasining yetarli rivojlnmaganligi, tug’ilayotgan farzandlar sonining 
haddan tashqari ko’pligi va ular o’rtasid o’limning yuqoriligi, umuiy o’lim ko’rsatkichining 
balandligiga olib kelmoqda. 
O’lim hodisasining katta yoki kichik ko’rsatkichni tashkil etishi bir yoshgacha bo’lgan bollar 
o’lii bilan bevosita bog’liq. Har 1000 ta tug’ilgan chaqaloqqa to’g’ri keladigan go’daklar o’limi dunyo 

---

bo’yicha 56 tani tshkil etadi. Shundan Afrikada bu raqam 89 ta, Yevropada 9 ta, Okeaniyada 26 ta, 
Osiyoda 53 ta va Amerikada eng kam 7 taga teng (2004 yil). 
Ma’lumki, bir yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi bu birinchi yil bolalr hayotida ro’y beradigan 
o’lim hodisasidir. Go’daklar o’limini qiyoslash borasida maxsus shkaladan foydalaniddi. 
Go’daklar o’limi koeffitsentining shkalasi 
Go’daklar o’limi koeffitsenti, ‰ 
da 
Go’daklar o’limi darajasi 
20 gacha 
juda past 
20-34 
Past 
35-49 
o’rta 
50-64 
baland 
65 va undan yuqori 
o’ta baland 
Go’daklar o’limi koeffitsentining pasayishi aholi umumiy o’lim darajasining qisqarishida 
muhim ro o’ynaydi. 
BMT ma’lumotlarining taxliliga ko’ra go’daklar o’limi ba’zi Osiyo davlatlarida 1-1.5 hatto 2 
martaga oshganligi kuzatiladi. Bularga misol tariqasida quyidagi jadvalni keltirish o’rinlidir.