А. Бурханов, К. Рахматов

5.3-чизма. 
Ўзбекистонда 
аҳолининг 
ёш 
таркиби 
бўйича 
тақсимланиши (фоизда). Изоҳ: маълумотлар ҳар йилнинг 1 январь 
ҳолатига олинган. 
 
Мамлакатда 
кечаётган 
демографик 
жараёнларнинг 
замонавий 
тенденциялари таҳлили аҳоли ёш таркибида болалар салмоғининг нисбатан 
турғун кечиши, меҳнатга лаёқатли ёшдагилар камайиши ва қариялар салмоғи 
ошиб бораётганлигини кўрсатмоқда. Маълумотларга кўра, 2000-2019 
йилларда Ўзбекистон аҳолисининг нисбатан суст кексаяётган ҳудудларида 
ҳам аҳолининг қариш индекси кўтарилиб бормоқда. Бу эса, ўз навбатида, 
яқин келажакда республикамизнинг барча ҳудудларида ҳам аҳолининг 
кексайиш даражаси ривожланишини кўрсатади. 
Дунё демографларининг прогнозлари мазкур жараён тобора кучайиб 
боришидан далолат бермоқда. Хусусан, БМТ экспертларининг прогнозларига 
мувофиқ, 2050 йилга бориб дунёда энг юқори қариш даражаси 72,7 фоизга 
етиши тахмин қилинмоқда. 
31,3
30,6
30,2
29,9
29,9
30
30,1
30,1
30,2
30,3
61,1
61,5
61,7
61,7
61,4
61
60,5
60,2
59,9
59,5
7,6
7,9
8,1
8,4
8,7
9
9,4
9,7
9,9
10,2
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2010й. 2011й. 2012й. 2013й. 2014й. 2015й. 2016й. 2017й. 2018й. 2019й.
Меҳнатга лаёқатли ёшдан кичиклар Меҳнатга лаёқатли ёшдагилар
Меҳнатга лаёқатли ёшдан катталар

---

144
Аҳолининг кексайиш жараёни мамлакатлар миллий иқтисодиётининг 
ривожланишига ўзининг салбий таъсирини ўтказади ҳамда бу жараён 
қуйидаги қатор ижтимоий-иқтисодий оқибатларга олиб келиши кутилмоқда: 
1. Аҳоли ўртасидаги кексалар улушининг ортиши фуқароларнинг 
иқтисодий фаоллигини пасайтириб боради. Одамнинг ёши қанча катта бўлса 
уларнинг меҳнат жараёнидаги ҳаракатчанлиги ва маҳсулдорлиги шунчалик 
пасайиб боради; 
2. Аҳолининг кексайиши иқтисодиётда меҳнатга лаёқатли ёшлар улуши 
камайишини англатади. Бу эса иш билан банд аҳолини касб-малака ва тармоқ 
таркибининг ўзгариш жараёни ҳамда бинобарин, иқтисодиётнинг 
самарадорлиги ошишини секинлаштиради; 
3. Пенсия жамғармаси зиммасига пенсиялар тўлаш харажатларининг 
бениҳоя оғир юки тушади, зеро пенсионерлар улушининг кўпайиши билан 
бирйўла пенсия жамғармаларига маблағ тўлаб борадиган меҳнатга лаёқатли 
аҳоли салмоғи қисқаради; 
4. Кексаларга тиббий хизмат кўрсатиш ва дори-дармон учун давлат ва 
оила томонидан ажратиладиган қўшимча маблағ миқдори ошиб боради, 
геронтологик муассасалар тармоғини кенгайтириш ва бутун соғлиқни сақлаш 
тизимини сифатли тарзда қайта қуришни талаб қилади; 
5. Кексаликка қарамасдан ўз касбининг моҳир соҳиблари ҳали меҳнат 
қилишни истайдиган «ёш қариялар»ни иш билан банд бўлишига тўсқинлик 
қилмаслик сиёсатини жорий этиш зарур. Бу муҳим ижтимоий-иқтисодий 
вазифа, чунки пенсия ёшига етмаганларга ҳам иш ўринлари етишмайди; 
6. Аҳолининг кексайиш жараёни моддий ишлаб чиқариш ва хизмат 
кўрсатиш соҳасининг таркибига, миқдорига ва сифатига бевосита таъсир 
кўрсатади, яъни аҳоли бу гуруҳнинг талаб ва эҳтиёжларига мувофиқ равишда 
товар ва хизматлар ассортиментини ўзгартиришга тўғри келади. Баъзи 
технологик операцияларни ҳам ўзгартириш, машина ва ускуналарни 
ходимларнинг ёш хусусиятларига мослаштириш керак. Транспорт 
воситалари ҳам кексалар талабига монанд хизмат қилиши лозим бўлади. 

---

145
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизнинг охирги йиллардаги 
демографик тенденциялари давлатимизда мунтазам равишда амалга ошириб 
келинаётган ижтимоий-иқтисодий давлат ва ҳудудий дастурлари аҳолини 
такрор барпо қилувчи юксак демографик салоҳият вужудга келганлиги ва 
ундан самарали фойдаланишга замин яратилганлигидан далолат беради.