A. B. P a k ir d in o V u. A. V a L i X o n o V

0 ‘p k a sili. 
OIV infeksiyasining pandemiyasi dunvo bo'ylab 
tezda tarqalib borgani sari sil kasalligi bo'yicha epidemiologik 
vaziyat ham og'irlashib bonnoqda. Aholi orasida mikobakteriyalar 
bilan infitsirlanganlarning o ‘ta yuqoriligi, OIV infeksiyasining da- 
vosi yo'qligi, bu ikkala kasallikning birga kelishini o'ta dolzarb 
muammoga aylantirib yubordi. Tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti 
laureati Nelson Mandela bu haqda shunday degan edi: «Agar biz 
silga qarshi kurashmasak OITS ustidan g'alaba qozona olmaymiz. 
Sil kasaligi OITS bilan og'rigan bemorlar uchun o'lim hukmi de- 
makdir». OIV infeksiyasi bilan assotsiatsiyada (birgalikda) kelgan 
o'pka sili shu qadar ko'p uchraydiki, unga qarshi tadbirlar tezlik bi­
lan amalga oshirilmasa yomon oqibatlarga olib keladi. OIV infek­
siyasi sil epidemiyasini nafaqat boshqarib turadi, balki uning klinik 
manzarasini o'zgartiradi va oqibatini fatal ko'rinishga olib keladi.
OIV sil mikobakteriyasini yaqinda yuqtirib olganlarda faol ka- 
sallikni chaqiradi, latent o'ch o g 'i borlarda esa uni faollashtiradi. 
ilgari kasal b o iganlarda esa silning retsidivini chaqiradi. JSST 
m a iu m o tig a ko'ra. OIV infeksiyasiga chalingan bemorlarning 
70 % ida o 'p k a sili rivojlanadi. undan kuzatiladigan o'lim esa kes- 
kin ortadi va 32 % ga yetadi (ba'zi manbalarda 43-89 % gacha). 
O'lganlar orasida 20-49 yoshli bemorlar 54.2 % ni tashkil etadi 
( 3 1-32-rasmlar).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

32-rusm.
O'pka sili. Rentgenografiva.
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

JSST Yevropa byurosining hisobotiga ko'ra OITS bilan sil­
ning birga kelishi narkomanlar orasida juda vuqori bo‘lib, OITSni 
boshqa yo'l bilan yuqtirib olganlarga nisbatan 20 % ko'p uchray­
di. OITSni narkotiklarni inyeksiyada qabul qilganda yuqtirib olgan 
bemorlar ko'pchilikni tashkil qiladigan mamlakatlarda (Ispaniya, 
Portugaliya) bunday bemorlar soni (ya’ni OITS va sil kasalligining 
birga kelishi) 51 
%
ni tashkil qiladi. Bir qator olimlarning fikricha. 
OIV infeksiyasi fonida sil kasalligi 50-70 % hollarda o'pkadan 
boshqa a'zolarni zararlaydi, ko'pincha bunday holat kasallikning 
oxirgi bosqichlarida (OITSda). ya'ni CD4 hujayralari o 'ta keskin 
pasayganda kuzatiladi. Bunday holatda silning klinikasi o'zgar- 
gan bo'ladi va tashxis qo'yishga kechikiladi. Masalan. OITSga 
chalingan narkomanlarda sil meningiti 21 % ni tashkil qiladi. ka­
sallikning oqibati esa o'la yomon. OIV infeksiyasi va silning bun- 
chalik ko'p birga kelishini belgilab beruvchi omil. ikkala kasallik 
uchun ham patogenezining o'ziga xos tomonlaridir. OIV, asosan, 
CD4 hujayralarni zararlaydi. bu hujayralar esa silga qarshi immu- 
nitetda asosiy rolni o'ynaydi. C'D4 hujayralarining kamayishi oqi- 
batida interleykin-2, interferon-L ishlab chiqarilishi kamayib keta- 
di. OIV, shuningdek, alveolalardagi makrofaglarga. monotsitlarga 
va polinuklear hujayralarga ta'sir qiladi. ularning fagotsitoz qilish 
va o'pkaga migratsiya qilish qobiliy atlari pasayib ketadi. O 'pka si- 
lidagi patomorfologik o'zgarishlar ham CD4 hujayralarining miq- 
doriga b o g iiq . Yuqoridagi hujayralar miqdori pasayib borgani sari 
silning yallig'lanish zonasida quyidagi o'zgarishlar kuzatiladi: tipik 
sil granulemalari dastavval kam uchraydi, kevinchalik esa umuman 
yo'qolib ketadi; ularda sil uchun xarakterli b o ig a n Pirogov-Lang- 
xans hujayralari mavjud emas: epitelioid hujayralar ancha kamayib 
ketadi; makrofaglar ko'payishi mumkin, ammo ular funksiyasini 
to'liq bajara olmaganligi sababli granulema hosil qilish qobiliy ati 
yo'q.
Sil kasalligining klinik manzarasi OIV infeksiyasining bosqi- 
chiga va immun tanqisligining darajasiga bog'liq. Umuman. OIV
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

infeksiyasida sil uchun o'ta yomon sifatli kechish, klinik belgilari- 
ning og'irligi. o'pkadagi jarayonning juda tezda progressga uch­
rashi, boshqa a'zolarga generalizatsiya berishi va disseminatsiyasi, 
balg'amda mikobakteriyalarning topilmasligi. rentgenologik man- 
zarasining o'zgarishi va tezda o'lim bilan (4-6 haftadan keyin. kam 
hollarda 9-12 oydan keyin) yakunlanishi xosdir. K o'krak qafasi 
rentgenografiyasida bu bemorlarda ko'pincha o ’pkaning ildiz oldi 
sohasida (прикорневая зона) adenopatiya. o'pkada miliar toshma­
lar. interstitsial o'zgarishlar va plevral suyuqlik ajralishi kuzatiladi. 
Kasallik o'chog'ining keng tarqalganligi, disseminatsiyaga moyil- 
lik. ko'plab o ’pkadan tashqari a'zolarning zararlanishi OIV infek­
siyasida kelgan sil uchun eng xos belgilardir. OIV infeksiyasining 
erta bosqichlarida va kechki davrlarida (sof OITSda) ham siining 
klinik manzarasida farqlar kuzatiladi. Erta bosqichlarda uchragan- 
da klinik manzarasi ikkilamchi silni eslatadi, kechki bosqichda 
esa birlamchi silni eslatadi, balg'amda mikobakterivalar kechki 
bosqichda juda kam (19 %) hollardagina topiladi. erta bosqichda 
o'pkada to ’qimaning yemirilishi va bo ’shliqlar (kavernalar) hosil 
bo'lishi kuzatilsa (45 % bemorlarda). kechki bosqichlarda infil- 
tratsiya ustuvor bo'ladi va kavernalar kam (20 %) uchraydi. Tu- 
berkulin sinamalari (Mantu sinamasi) kasallikning erta bosqichla­
rida 75 % gacha hollarda musbat bo'ladi, kechki bosqichlarda esa
6.7 % hollarda musbat bo'ladi. xolos. OIV infeksiyasining kechki 
bosqichlarida hujayra immunitetining juda pasavib ketishi oqi- 
batida sil kasailigi o'chog'i chegaralanib qolishi mumkin bo'lmay 
qoladi va u tezda disseminatsiyaga uchraydi. jaravon general izatsi- 
yalangantus oladi. Shuningdek, kechki bosqichlarda intoksikatsiya 
alomatlari ham ustuvor bo'ladi. Bunda 19 % bemorlarda rentgeno- 
grammada faqat o'pka suratining kuchayishi kuzatiladi xolos. 32 % 
bemorlarda esa rentgenogrammada o'zgarishlar intoksikatsiya alo- 
matlaridan 4 -14 hafta o'tgandan keyin paydo bo'ladi. Yuqorida 
keltirilganlarni jamlab xulosa qilinadigan bo'lsa. OIV infeksiya- 
sining dastlabki bosqichlarida, CD4 hujayralar miqdori 1ml da 500
115
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tadan ortiq b o is a . silning klinik manzarasi odatdagicha (OIV man­
fiy bemorlardagi) kechadi. CD4-limfotsitlar miqdori kamayib bor- 
gani sari silning klinik manzarasm ham o'/garadi. disseminatsiy a- 
ga uchraydi. o'pkadan boshqa a'/olarni ham zararlaydi. Sof OITS 
bosqichida esa o 'ta yomon sifatli kechadi. o'pkadagi jarayon o'ta 
tezlik bilan progressga uclii'aydi. boshqa a'zolarga generalizatsiya 
beradi va 4 - 6 haftadan keyin (ba'zan 9-12 haftadan keyin) o'lim 
bilan yakunlanadi. Bunda silga qarshi davo o'tkazish. odatda. sa­
mara bermaydi.
Silning o'pkadan tashqari shakllaridan yana eng ko'p uchray- 
digani. OIV infeksiyasining qanday bosqichda ekanligidan qat'i 
nazar. limfa tugunlarining silidri 30 % hollarda kuzatiladi. Undan 
keyingi o'rinda taloq. jigar, bosh miva. mushaklar turadi. Bolalar- 
da esa suyaklar va bo'g'im lar sili juda k o ’p uchraydi. Bu kasallik 
ko'pincha generalizatsiyalangan tus oladi va o'pkani, ichaklarni. 
miya pardalarini. jigarni. taloqni. mezenterial limfa tugunlarini. 
ko'zni. perikardni zararlaydi. Barcha olimlar OITS bilan birga kel- 
gan sil kasalligini diagnostikasi o'ta qiyin ekanligini e'tiro f etadi. 
chunki bu ikkala kasallikning klinik alomatlari juda o'xshashdir. 
OIV infeksiyasi bilan birga kelgan silning asosiy klinik belgi lari: 
aniq rivojlangan intoksikatsiya alomatlari, asteniya, doimiy yoki 
intermittirlovchi harorat. uzoq davom etuvchi yo'tal. hansirash. be­
morning ozib ketishi. diareya. 65 °o hollarda bo'yin. qo'ltiq osti. 
chov sohalaridagi limfa tugunlarining kattalashuvi kuzatiladi. kat- 
talashgan limfa tugunlari zich konsistensiyali. g'adir-budir, palpat- 
siyada siljishi qiyinroq.
Ay rim olimlar OIV infeksiyasida o'pkadagi sil o'choqlari odat- 
dagi bemorlarga nisbatan kamroq rivojlangan desalar. boshqalari 
esa bunday bemorlarning yarmida rentgenologik tekshiruvlarda 
o'pkaning miliar sili aniqlanadi. kasallik septik shok bilan asorat- 
lanadi. ko'pgina a'zolarning funksiyasi buziladi. tashxis q o ’yish- 
dagi qiy inchiliklar kech davolashga va o iim n in g ko‘pligiga sabab 
bo'ladi deb ta'kidlaydilar. OIV infeksiyasining erta bosqichlarida
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

infiltrativ va o'chog'li o'pka sili 70 % hollarda kuzatiladi, kechki 
bosqichlarida esa disseminatsiyalangan sil va ko'krak ichidagi lim­
fa tugunlari sili 61,4 % ni tashkil qiladi. Tarqalgan bronxoadenit 
faqat kasallikning kechki bosqichlarida 33 % uchraydi. OIV infek­
siyasi bilan kelgan o'pka silida ko'pincha bir vaqtning o'zida banal 
bakterial pnevmoniva ham kuzatiladi, bu esa. o 'z navbatida. tashxis 
qo'yishni qiyinlashtiradi. adekvat davoni boshlashni kechiktiradi. 
Bunday hollarda banal pnevmoniya silning asorati emas, balki uni 
kuchaytiruvchi omildir.
OIV infeksiyasida silni diagnostikasining qiyinligiga yana bir 
sabab balg'amda va boshqa ajralmalarda mikobakteriyalarning to- 
piImasligidir (abatsilar), shuning bilan birga bu bemorlarda bakter- 
iemiya yuqoridir (OIV infeksiyasisiz silga chalinganlarga nisbatan). 
Ko'pincha bu bemorlarda qonda 33 % hollarda mikobakteriyalar­
ning topilishi sil kasalligining birinchi alomati bo'ladi. OIV in­
feksiyasi foni rivojlangan silning tarqalmagan shakllarida qondan 
28 % hollarda mikobakteriyalar o'stirib olingan. disseminatsiya­
langan turlarida esa 83 
%
hollarda. sildan tashqari opportunistik 
infeksiya mavjud bo'lgan bemorlarda esa 100 % ajratib olingan. 
Bemorlarda tuberkulinga asoslangan diagnostika usullaridan foy­
dalanish samarasizdir. chunki ularda tuberkulinga anergik reaksiya 
90 % bemorlarda kuzatiladi (OIV infeksiyasiga chalinmaganlarda 
bu 40 % ni tashkil qiladi). OIV infeksiyasining kechki bosqichlari­
da silning rentgenologik diagnostikasi ham o 'ta qiyin. Bemorlarda 
o'pka maydonining interstitsial tipda biroz to'yinishi, butun o'pka 
bo'} lab mayda polimorf yoki monomorf o 'chog'lar aniqlanadi, 
xolos. OIV infeksiyasiga chalingan bemorlarda o'pkadan bosh­
qa a'zolar silining ko'p uchrashi. bu kasallikning diagnostikasida 
kompyliter tomografivasi, sonografiya kabi zamonaviy instrument- 
lar yordamida tekshiruv usullaridan keng foydalanishni taqozo eta- 
di. Sil kasalligining o g ’irligi immunitetning pasayishi darajasiga 
to'g'ri proporsionaldir. CD4 limfotsitlar miqdori 100 mkl dan pa- 
sayganda jaray onning generalizatsi} asi kuzatiladi. immunoglobu-
117
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

linlardan A, M, G lar miqdori ham ortadi. bunda IgG miqdorining 
ortishi sil jarayonining og'irligiga to'g 'ri proporsional bo'ladi. OIV 
infeksiyasining dastlabki bosqichlarida silning cheklangan shakllari 
boshqa opportunistik infeksiy alardan oldin paydo bo'lsa. key incha- 
lik kechki bosqichlarida esa sil bilan ko'pincha Kaposhi sarkomasi. 
SMVI. kandidoz kabi kasalliklar birga keladi. Ilgari o'p k a sili bilan 
og'rigan bemorlar OIV inleksiyasini yuqtirib olganda. 3 0 % hol­
larda silning retsidivi kuzatiladi. shuning uchun bunday bemorlar 
uzoq vaqt nazorat ostida turishlari va davolanib borishlari kerak.
OIV infeksiyasida o'pkada o'sm a kasalliklaridan