A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4 .4 .6. «Kitob al-qand fi marifat ulamo Samarqand»
“ Kitob al-q a n d fi marifat u la m o S a m a r q a n d ” ( “ S a m a rq a n d olim larini 
tan ish borasida q a n d k ito b i” ) nom li asar muallifi yirik tarixchi, tilshunos 
va faqih N a jm u d d in A bu Hifs U m a r ibn M u h a m m a d ibn A h m a d ibn 
L u q m o n a n -N a s a fiy (1068— 1142)dir. U m u s u lm o n qonu n sh u n o slig ig a 
oid “ M a n z u m o t a n -N a s a fiy a fi-l-xulofiyot” ( “ K elishm ovchiliklar haqida 
Nasafiyning s h e ’riy a s a ri” ), “A q o id a n - N a s a f iy ” ( “ (Islom ) aqidalariga 
a n -N a s a fiy s h a r h i” ), shariat y o ‘l- y o ‘riqlari va “ Q u r ’oni k a r i m ” sharhiga 
b a g ‘is h la n g a n “ A l- y a v o q it f i - l - m a v o q i t ” ( “ Q u la y v a q t l a r x u s u s id a
y o q u tla r ” ), “ Z allat a l-q o riy ” ( “ Q o rilarn in g xatolari h a q i d a ”) va t a s a w u f
xususida “ Risolai N a jm iy a ” kabi bir n e c h a kitoblar yaratgan.
Nasafiyning tarix fani u c h u n eng m u h im “ Kitob a l-q a n d fi m a'rifati 
ulam oi S a m a r q a n d ” asaridir. U n in g y a n a bir n o m i «Kitob a l- q a n d fi 
ta rix i S a m a r q a n d » ( “ S a m a r q a n d tarix i h a q i d a q a n d k i t o b i ” ) h a m
m ashhurdir. U sh b u asarda 1232 u la m o n in g tarjimai hollari, rivoyat qilgan 
hadis va isnodlari mavjud. U n d a 0 ‘z b ek isto n n in g islom gaeha b o ‘lgan 
tarixi, uning arab istilochilari to m o n i d a n bosib olinishi, S a m a rq a n d n in g
diqqatga sazovor osori atiqalari haq id a m a ’lu m o t keltirilgan. Asarning 
yagona va n o t o ‘liq q o ‘lyozm a nusxasi Istanbuldagi m a s h h u r Sulaym oniya 
kutubxonasining T u r h a n Valde fo n d id a 7 0 -ra q a m ostida saqlanadi. Yaqin 
vaqtlargacha asl nusxa yetib kelm agan h iso b la n a r edi. Uni birinchi bo r 
F u a d Sezg in t a d q i q e tg a n va a s a r t o ‘g ‘risida D u r b e k R a h i m j o n o v
n o m z o d lik dissertatsiyasini 2003-yili yoqlagan.
Nasafiyning shogirdi Abulfazl M u h a m m a d ibn Abdujalil ibn Abdumalik 
ibn H ay d ar a s-S a m a rq a n d iy ( X I 1 asr) ushbu asarning qisqartirilgan forscha 
tahririni yaratgan. V.V .Bartoldning fikricha (Asarlar. VIII jild, -М ., 1973, 
257 bet) Abulfazl M u h a m m a d a s-S a m a rq a n d iy asarning forscha tahririga
170

---

A b u lfazl M u h a m m a d a s - S a m a r q a n d i y al - 1 drisiy ni ng ( 1 0 1 5-yiIi vafot 
e t g a n ) “ K ito b k o m il a l - m a ’rifat a r - r i j o l ” ( “ M a s h h u r k ish ila rn i ta n is h
h a q i d a m u k a m m a l k i t o b ” ) n o m li a s a r i d a n h a m a y rim p a r c h a l a r n i olib 
kiritgan.
“ Kitob al-qand fi tarixi S a m a r q a n d ”ning XV asroxiri XVI asr boshlarida 
Said A h m a d ibn M ir Vali q ala m ig a m a n s u b forscha tahriri h a m bor. 
“ Q andiyayi x u r d ” ( “ Kichik q a n d i y a ” ) n o m i bilan m a s h h u r b o 'lg a n bu 
a sa rn in g q o 'l y o z m a nusxalari S a n k t- P e te r b u r g , T o s h k e n t va D u s h a n b e
s h a h a r l a r i d a h a m d a G e r m a n i y a , H i n d i s t o n va S a u d i y a A r a b is to n i 
kutubxonalarida saqlanm oqda.
“ Q andiyayi x u r d ” bir n e c h a m a r ta t o s h b o s m a usulida S a m a r q a n d
(1909), T o sh k e n t va T e h r o n d a (1955) c h o p etilgan; bir qismi V.L .V yatkin 
(1869—1932) t o m o n i d a n rus tiliga tarjim a qilingan va 1906-yili n a s h r 
etilgan.