A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a


 .2 .2 .  M o ‘g ‘ulistondan  topilgan  bitiklar



Download 6,54 Mb.
Pdf ko'rish
bet270/420
Sana31.12.2021
Hajmi6,54 Mb.
#275149
1   ...   266   267   268   269   270   271   272   273   ...   420
Bog'liq
--Manbashunoslik.Abdumajid Madraimov

2 .2 .2 .  M o ‘g ‘ulistondan  topilgan  bitiklar
M o'g'ulistondan topilgan bitiklar orasida To'nyuquq,  Kul tegin,  Bilga 
xoqon 
va  Ongin  muhim  o'rin  tutadilar.
T o 'n y u q u q  
bitigi  Ulan-Batordan  66  km janubi-sharqda,  Bain  Sokto 
m anzilida 
joylashgan  va  ikkinchi  turk  xoqonligining  asoschisi  Eltarish 
xoqonning 
(681-691)  maslahatchisi,  sarkarda  To'nyuquqqa  atalgan  va 
7 1 2
—716-yillari  yozilgan.  1897-yili  rus olimi  D.A.KIemens (1848-1914) 
va 
uning  xotini  Yelizaveta  Klemenslar  tarafidan  ochilgan,  V.V.Radlov 
(1899),  V.Tomsen  (1922),  X .Sheder  (1924),  D.Ross  (1930)  ham da 
G .A ydarov 
(1971)  tarafidan  yaxshi  o'rganilgan  va  matni  nemischa, 
dan iy ach a, 
inglizcha  va  ruscha  taijim alari  bilan  chop  etilgan.  Obida 
G '.A .A bdurahm onov  ham da  A .R ustam ov  tom onidan  o'zbek  tiliga 
qisqacha 
taijima  qilingan  (1982).
Kul  tegin  bitigi  Bilga  xoqonning  (716—734)  inisi  Kul  tegin  (731-yili 
vafot etgan) sharafiga yozilgan.  M o'g'ulistonning  Kosho Saydan vodiysida 
Ko'kshin  O 'rxun  daryosi  bo'yidan  rus  arxeolog  va  etnograf  olim i 
N.M.Yadrinsev  (1842—1894)  tom onidan  1889-yili  topilgan.
Bitik  V.V.Radlov  (1891),  A.Xeykel  (1892),  V.Tomsen  (1896), 
P M  Melioranskiy (1897), X.Sheder (1924),  S.E.Malov ( 1951), G.Aydarov 
(1971)  lar  tomonidan  nemischa,  fransuzcha,  ruscha  taijimalarda  chop 
etilgan.  G'.A.Abdurahmonov  va  A.Rustamov  tomonidan  o'zbek  tiliga 
qilingan  qisqacha  tarjimasi  (1982)  ham  bor.
Bilga xoqon bitigi  Kul tegin bitigi  topilgan joydan  1  km janubi-g'arbda 
~   Ko'kshin O'rxun daryosi  havzasida topilgan.  Bu obida 735-yili bitilgan. 
Uni V.V.Radlov, S.E.Malov,  P.M.Melioranskiy va V.Tomsen tomonidan 
°   nganilgan  va  chop  etilgan.
Ongin  bitigi  M o'g'ulistonning  Kosho  Saydan  vodiysidan  topilgan  va 
mga atalganligi  aniq  m a’lum emas.  Ba’zi  fikrlarga qaraganda, yuqorida
i ga  olingan  Eltarish  xoqon  va  uning  xotini  Elbiyga  xotun  sharafiga 
yigan  (735-y.),  boshqa  fikrga  ko'ra  Qopag'on  xoqonga  (691—716-
•  . yana bir m a’lumotga (J.Klosson) qaraganda  Bilga xoqonning harbiy
135


boshliqlaridan  Alp  Eletmish  (taxm inan  731-yilda  o'lgan)  sharafiga 
qo‘yi!gan.
Obida  1892-yili V.V.Radlov tarafidan (estompaji) va  1957-yili 
J.K lo so n  
tomonidan  (inglizcha  taijimasi  va  tadqiqot  bilan)  nashr qilingan.
Bulardan  tashqari,  Qarabalsag‘un  shahri  (Ulan-Batordan  taxminan 
400 km janubda joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xayto Tamir 
Cho'yren,  Beyshin-Udzur,  B ayan-X o'ngur va boshqa joylardan topilgari 
yozuvlar  ham  muhimdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish,  Katandi daryolari, Qo'shog'och 
hamda tog'li nohiyalaridan topilgan bitiklami aytib o ‘tish  mumkin.  Bular 
0 ‘rxun-Ycnisey bitiklaridan  farqli  o'laroq,  etnografik  materialga boydir. 
O lto y d an   to p ilg an   y o zu v lar  P .M .M e lio ra n sk iy ,  E .R .T en ish ev ,
A.K.Borovkov,  K.Seydakmatov,  V.M.Nadelyayev  hamda  D.D.Vasilyev 
tomonidan  e’lon  qilingan.
Sharqiy  Turkistondan  topilgan  bitiklar  orasida  Turfon  vohasidagi 
g‘orlaiga joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o'rin 
tutadi.  Bitiklar  V.Tomsen  tarafidan  chop  qilingan.
Qozog'iston  hamda  Qirg‘izistonda topilgan  bitiklar (asrimizning 6 0 - 
70-yillarida  topilgan)  hali  chuqur  o'rganilmagan.  Bular  orasida  Talas 
vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqo‘rg‘on,  Uijor.  Sirdaryo, 
Ila,  Olma Ota, Tolg'ar, Tinbas va hokazo)  topilgan bitiklar muhim  ilmiy 
ahamiyat  kasb  etadi.
Qozog'iston hamda Qirg'iziston hududidan topilgan bitiklaming ba’zilari 
S.Sodiqov,  M.E.Masson, A.N.Bemshtam, A.S.Omanjolov, G.Musaboycv, 
Ch.  Jumag'ulov  hamda  G.Karag'ulovalar tomonidan  e ’lon  qilingan.
Qadimiy  turk  runik  yozuvlari  (asosan  sopol  idishlarga 
yozilgan) 
Farg‘ona,  Oloy  vodiysi  ham da  Janubiy  O 'zbekiston  va 
T o jik isto n
•  hududidan,  ya’ni  Bekobod,  Isfara,  M arg'ilon,  Farg'ona, 
A n d ijo n , 
Quvasoy, 0 ‘sh, 0 ‘zgand,  Kofimihon, shuningdek So‘g‘ddan ham 
topilgan 
va  A .N .B em shtam ,  B.A .Litvinskiy,  V.A .Bulatova, 
E .R .T e n is h e v , 
Yu.A.Zadneprovskiy  tarafidan  o'rganilgan.
Umuman,  qadimiy  turk  runik  yozuvlari  xalqimiz  tarixini 
yoritishda 
juda  qimmatli  manbadir.

Download 6,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   266   267   268   269   270   271   272   273   ...   420




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish