A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

British Museum by Rieu 
Charles. - London: 1888. 432 p.) katalogidagi 
manba tavsifi tamoyilini keltiramiz. Unda yozma manbaning muzeydagi 
tartib raqami birinchi bo'lib sarlavha o'm ida berilib, so'ngra qo'lyozmaning 
kodikologik xususiyatlari, varaqlar soni, o'lchami, sahifadagi satrlar soni, 
satr uzunligi, xati, ziynatlari alohida, ixcham tarzda berilgan. So'ngra asar 
nomi asl nusxada, ya’ni arab alifbosida va uning taijimasi ajratilib berilgan. 
So'ngra muallif nomi va asaming boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, 
arab alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif to'g'risidagi ma’lumot 
va asar tarkibi, mazmuni bayon etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi, ya’ni 
o'iganilishi to'g'risidagi ma’lumotlar berilgan.
Qator mavjud kataloglar asosida O 'zbekiston Respublikasi Fanlar 
akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti 
olimlari ham mustaqil ravishda qo'lyozm a manbalami ilmiy tavsifga olish 
usulini ishlab chiqqanlar. Unda manbaning quyidagicha tavsifi berilgan: 
Sarlavha sifatida asar nomi asl nusxada va uning ruscha tarjimasi, 
qo'lyozmaning xazinadagi tartib raqami va ushbu katalogdagi raqami 
keltirilgan. So'ngra asar muallifi nomini asli arab yozuvida va ruschada 
keltirish bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif to'g'risida 
(imkon darajasida to'liq), asar m azm unining tarkibi va qisqacha bayoni 
(annotatsiyasi) keltiriladi. Ba’zi o'rin lard a asar boshlanish va oxirgi 
jumlalari qo'lyozmadan aynan arab yozuvida keltiriladi. Taijimon va 
xattotlar nomlari arab yozuvida va ruscha yoziladi. Tavsif ixcham 
kodikologik m a ’lu m o tla r — xati, q o g 'o z i, ziy n ati, xattot nom i, 
qo lyozmaning kitobat tarixi, nuqsoni, varaqlar soni, o'lch am i va 
adabiyotlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi.
M. Hasaniy «Sharq qo'lyozmalarini tavsiflash va fihristlash* nomli 
nsolasida O 'zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik
19

---

instituti qo'lyozm a fondi tajribasini um um lashtirib, magistrantlarga 
tushuntirishga harakat qilgan.
Bulardan tashqari yozma manbalarni tavsiflashning qomusiy yoki 
ensiklopedik tamoyili ham mavjud. Biz uning namunasini «O'zbekiston 
ensiklopediyasi» va «O'zbekiston milliy ensiklopediyasi* sahifalarida 
ko'rishimiz mumkin.
M ustaqillik davrida m anbashunoslikka oid B.A .A hm edovning 
« 0 ‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari* va «O'zbekiston tarixi manbalari* 
asarlari chop etilgan edi. Olim manbalaming yozilgan tillariga qarab va 
yana huquqiy hujjatlar, yozishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid 
asarlar, biografik, mem uar asarlar, sayyohlaming, elchilarning esdaliklari 
mavjudligini qayd etadi.
B.A.Ahmedovning asarlarida yozma manbalar alohida emas, balki 
muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashqari tarixchi har bir tarixiy 
daviga qisqa ta ’rif be^gan. Mazkur darsliklaming ijobiy xususiyati sifatida 
ularda daliliy m a’lumotlami ko'pligi, ilmiyligini qayd etish mumkin. 
Faqat ularda materiallar akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars 
o'tish xususiyatlari inobatga olinmagan.
A.Habibullayevning «Adabiy m anbashunoslik va matnshunoslik* 
qo'llanmasi va A.A.Madraimov tuzgan «Manbashunoslikdan m a’ruzalar 
majmuasi* da yozma manbalar to'g'risida talabalarga ma’lumotlar berishda 
dars jarayoni xususiyatlarini e ’tiboiga olishga harakat qilingan. Faqat 
A.Habibullayev qo'llanmasida adabiy manbashunoslikka katta e ’tibor 
berilgan. Unda ma’lumotlar quyidagi tartibda bayon etilgan: Mavzu nomi. 
Adabiyotlar. Dars mazmunining qisqa izohi. So'ngra dars mazmunining 
bayoni, alohida atam alar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan ma’ruzalar matnida ma’lumot bayoniningtartibi 
quyidagichadir 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. 
Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni mustahkamlash uchun savollar 
va oxirida adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.
A.Madraimov va G. Fuzailova tuzgan “Tarixiy manbashunuslik” (2006) 
o'quv qo'llanmasida har bir ma’ruza boshida mavzu nomi, darsning mazmuni, 
rejasi, asosiy tushunchalar berilgan. Asosiy matnda ma’ruza mavzui rejaga 
muvofoq atroflicha yoritilib, uning so'ngida mavzuga oid asosiy adabiyotlar 
ro'yxati, mavzuni mustahkanlash uchun berilagan savollar ilova etilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashqari qo'lyozma kitob 
to'g'risida va sharq manbashunosligiga oid to'plam va kitoblar ham mavjud 
bo'lib, ularda muhim yozma manbalaming har biriga alohida e ’tibor 
berilmagan. Lekin, ularda eng m uhim lari to'g'risid a m atn orasida
20

---

m a ’lu m o tla r keltirilgan 
hamda manbalaming umumiy xususiyatlari tadqiq 
etilgan. 
Z ik r etilgan 
darslik va qo'llanma, maxsus adabiyotlaming barchasida 
o'ziga 
xos foydali m a ’lu m o tla r 
mavjudligini tan olamiz. Lekin, ulaming 
birontasini h am ilm iy -m e to d ik jih a td a n
talabalarga manbalar to ‘g‘risida 
dare 
berish u ch u n m u k am m al n a m u n a
deb olish mumkin emas.
Mavjud ilmiy adabiyotlaming tahlili va shaxsiy tajribalarimiz asosida 
yozma manbalar to ‘g‘risidagi texnik m a’lumotlar va asar mazmunini 
talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy- 
metodik asoslarini ishlab chiqishga harakat qilindi.
Talabalarga manba to ‘g‘risida kompleks tarzda m a’lumot berish kerak. 
Bu esa yozma manbaning kodikologik m a’lumotlar, muallif va uning 
yashagan davri, asar tarkibi va mazmuni tahlili, uning tarixnavisligini 
tushuntirishdan iboratdir. Darsning o ‘ziga xos xususiyatlari sifatida uning 
rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalarni izohlash va qo'shim ch a 
ko'rgazmali qurollardan foydalanishni qayd etish mumkin.
Yozma manbalarto‘g‘risidagi ma’lumotlami quyidagi tartibda tushuntirishni 
eng ma’qul va samarali ilmiy metodologik uslub deb hisoblaymiz.