|
x o n i Q o d irx o n
(Tamg'ochxon) bilan Mahmud G'aznaviy (998-1030-yy.) birgalikda
Movarounnahr ustiga yurish boshladilar. Ali takin Buxoro va
Sam arqandni
qoldirib cho'lga chckinishga majbur bo'ldi. Ittifoqchilar
M ovarounnahrda
o'zlarining harbiy-siyosiy mavqelarim mustahkamlay olmadilar va
uni
tashlab chiqishga majbur bo'ldilar.
1032-yili Xorazm hukmdori Oltintosh (1017—1032) ham urinib
ko'rdi,
lekin uning barcha harakat lari
/o y e
ketdi. Tarixiy manbalar,
m asalan.
Abulfazl Bayhaqiy bergan m a’lumotlarga qaraganda, Ali takindan
kcym
142
taxm inan
1 0 4 0
-yilga qadar uning o ‘g‘illari hukmronlik qildilar. Ulardan
kevin 10 6 0 -yilgach a
Abu Is’hoq
Ibrohim
ibn Nasr hukm yuritgan. U
O oraxoniylar
poytaxtini O'zganddan (Farg'ona vodiysidan) Samarqandga
ko^chirib olib
keldi. Uning vafotidan keyin o ‘g‘illari o'rtasida taxt uchun
kurash boshlandi.
Bu kurashda Abu Is’hoq Ibrohim ibn Nasming Shams
ul-m ulk
Nasr ismli o ‘g‘li g'olib chiqdi.
Sham s
ul-mulk Nasr davrida (1068—1080) Ooraxoniylar va Saljuqiylar
o 'rta s id a
T erm iz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga
T a m g 'o c h x o n
Q odir Y usuf va uning o ‘g ‘illari unga qarshi kurash
boshladilar
va Sirdaryoning shimoliy sohilidagi yerlami hamda Farg'onani
undan tortib oldilar.
Abu Is’hoq Ibrohim ibn N asr va uning avlodi bilan musulm on
ruhoniylari o'rtasidagi ziddiyatlar Shams ul-m ulkning taxt vorislari Xidir
va
Ahmad (1081 — 1089) davrida benihoyat kuchaydi. Saljuqiy Malikshoh
I 1089-yili M ovarounnahrga qo'shin tortib, Buxoro va Samarqandni
za b t
etdi. Lekin, Saljuqiylar tez orada sulh tuzib, Movarounnahrdan
chiqib ketishga majbur bo'ldilar. Sulton Sanjar davrida (1118-1157),
1130-yildan boshlab, Ooraxoniylar unga tobe bo'lib qoldilar. Mamlakatda
siyosiy tarqoqlik kuchaydi — viloyat va o'lkalam ing ko'pchiligi mustaqillik
e ’lo n
qildi. Ana shunday mustaqil viloyatlardan biri Buxoro bo'lib, bu
yerda hokimiyat Sadrlar (Burhoniylar) deb ataluvchi ruhoniylar sulolasi
(1130—1207) qo'liga o'tdi.
Ooraxoniylar inqirozga yuz tutgan va M ovarounnahr tarqoqlik
iskanjasiga
tushib qolgan paytda, uning shimoli-sharqiy va g'arbiy tarafida
ikki yirik
harbiy siyosiy kuch paydo bo'ldi. Bulardan biri qoraxitoylar
b o 'lib
(etnik tarkibi aniqlanmagan), ba’zi m a’Iumotlarga ko'ra, ulaming
asli tu n g u s,
ayrim olimlaming fikricha m o'g'ul edi. Ular XII asr boshlarida
d a s tla b
Chug'uchak, keyinchalik Bolosog'un shahri bilan birga butun
Y ettisu v
vohasini ishg'ol qildilar. Qoraxitoylaming oliy hukmdori gurxon
d e b
atalgan. Yana bir yirik harbiy siyosiy kuch Xorazmda shakllandi.
Hgari
Suljuqiylarga tobe bo'lgan Xorazm 1127-yili mustaqillikka erishdi.
XII asming 30-yillari boshlaridan qoraxitoylaming Movarounnahrga
talonchilik xurujlari boshlandi. U larS hosh va Farg'ona bilan kifoyalanib
qolmay, Zarafshon hamda Qashqadaryo vohalariga ham kirib bordilar.
Ooraxitoylar 1138-yili Samarqand xoni
Q o r a x o n iy
Mahmudxonni (1 132-
I . . ' tor-m or keltirdilar va katta o'lpon olib, Yettisuvga qaytib ketdilar.
Suit ~У‘с U*ar ^ а т а г ЧапФ»а yaqin Katavon degan joyda Mahmudxon va
so'n°n p,n^a m ' ng birlashgan kuchlarini tor-m or keltirib, Samarqand,
"8га Buxoroni egalladilar. Lekin, ular Yettisuvdan Movarounnahrga
143
ko'chib o'tm adilar, balki har yili o'lpon olib turish bilan kifoyalandilar.
Xorazmning mustaqillikka erishuvi Xorazmshoh Otsiz (1127—1156)
nomi bilan bog'liq. U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quyi oqirnida
joylashgan Jand shahrini va M ingqishloqni egalladi. Sulton Sanjar
Xorazmni yana bo'ysundirishga harakat qildi, lekin bunga erisha olmadi.
El Asrlon (1156—1172) va S u lto n T akash (1172—1200) vaqtida
Xorazmshohlar davlati birm uncha m ustahkam landi. Xorazmshohlar
1156—1192-yillar orasida Hind daryosidan Iroqqacha bo'lgan yerlarni
bo'ysundirishga muvafTaq bo'ldilar. Xorazmshoh M uhammad (1200—
1220) davlati hududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212-yillarda
B uxoro
va Samarqandni bosib oldi, 1210-yili esa Yettisuvda Gurxon qo‘shinlariga
qaqshatqich zarba berdi va bu bilan qoraxitoylaming Movarounnahrga
bo'lgan da’volariga chek qo‘ydi. Ammo, bu ulkan davlat markazlash-
magan va mustahkam emas edi. Shuning uchun ham u m o‘g‘ullaming
kuchli zarbasiga dosh berolmadi.
Qoraxoniylar davrida davlat tepasida xon (manbalarda Tomg'ochxon)
tuigan va u rasman oliy hukm dor hisoblangan, aslida esa nomigagina
shunday bo'lib, ijtimoiy-siyosiy hayotda ulus hokimlarining, manbalarda
ular iligxon atalgan, tutgan mavqei kuchli bo'lgan. Ulardan ayrimlari
m ustaqil siyosat yuritganlar. F arg 'o n a (m arkazi O 'zgan d) hamda
Movarounnahr (markazi Samarqand) iligxonlari shular jumlasidandir.
Qoraxoniylar davlat tuzulmasi haqida m a’lumot kam. Lekin vazir, sohib
barid, mustavfiy atalmish lavozimlaming mavjud bo'lishiga qaraganda,
ular davrida ham Somoniylar davlati idoralari saqlangan ko'rinadi.
XI
asrdan boshlab O'zbekistonda yerga egalik qilishning yangi shakli
— iqto’, toj-u taxt oldida ko'rsatgan xizmatlari uchun shahzoda va
xonzodalar, amir va mansabdorlarga in’om tariqasida beriladigan yer-
suv, taraqqiy eta boshladi.
Qoraxitoylar bosib olingan yerlardan o'lpon yig'ib olish (har bir
xonadondan bir dinor miqdorida) bilan kifoyalandilar.
Mehnatkash xalqning ahvoli og'ir edi. U ikki tomonlam a, mahalliy
yirik yer egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi, muntazam
ravishda xiroj hamda boshqa soliq va jarim alar to'lab turishga, davlat,
xon va yirik yer egalarining shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab
berish g a
majbur edilar.
Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qo'zg'olonlari ham
bo'ldi. Masalan, 1206-yili Buxoroda va 1212-yili Samarqandda
b o 'lib
o'tgan kosiblar qo'zg'olonlari shular jumlasidandir.
X -X Il asrlarda O'zbekistonda ilm-fan, adabiyot birmuncha rivoj topti.
144
Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kabi shaharlar
kengaydi, rivojlandi. Bu davrda Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu
АГ ibn Si'no
(980-1037), Abu Bakr M uhamm ad ibn Ja ’far Narshaxiy (X
asr)
M a h m u d
Koshg'ariy (taxminan 1 0 2 9 -1038-yillar orasida tug'ilgan)
kabi’ zabardast
olimlar, Unsuriy, A m ’oq Buxoriy, So'zaniy Samarqandiy,
N izo m iy A ruziy
Samarqandiy, Yusuf Xos Xojib Bolasog'uniy kabi ajoyib
shoirlar
va adiblar yetishib chiqdilar. Mamlakatimizda ko'plab masjid,
m adrasa,
karvonsaroylar, baland m inoralar va boshqa mahobatli bino va
in sh o o tla r b a rp o
etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro) Deggaron masjidi,
o 'sh a atrofdagi
Raboti malik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi masjidi
kalon
(1127-yili qurilib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198-1199-
yillari qurilgan),
Shohi zinda va Afrosiyobdagi (Samarqand) ayrim binolar,
X orazm dagi
Bo'ron qal’a, Noib qal’a va Faxriddin Roziy maqbarasi
(XII
a sr), sh u n in g d e k ,
hozirgi Qirg'iziston va Turkmaniston o'rnida
qurilgan
bino va inshootlar shular jumdasidandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
