A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

Mavzuni  mustahkamlash  uchun  savollar
1.  Arab  tilidagi  manbalar qanday xususiyatga  ega?
2.  Fors  tilidagi manbalar to'g'risida  niта la m i bilasiz?
3.  O'zbek  tilidagi manbalaming tariximizni  o'rganishdagi  ahamiyati nimada?
6 -M A V Z U :  G E O G R A F IY A   V A   K O S M O G R A F IY A G A
 
O I D   M A N B A L A R
Darsning  mazmuni: 
Geografiya  va  kosmografiyaga  oid  asarlaming 
tarix  ilmi  uchun  qimmatli  tomonlari  ochib  beriladi.
Reja:
6.1.  Geografiya  va  kosmografiyaga  oid  asarlar tavsifi.
Asosiy tushunchalar: jug'rofiya,  kosmograftya, iqlim, hudud, mamlakat,
 
viloyat,  o'lka.
6.1 .  G eografiya  va  kosm ografiyaga  oid  asarlar  tavsifi
6 .1 .1 .  « M o ‘jam  ul-buldon»
M ash h u r  qom usiy  asar  ” M o‘jam   u l-b u ld o n ”  m uallifi  ajoyib 
sarguzashtlami  o 'z  boshidan  kechirgan  olim,  sayyoh  va  xattot  Yoqut 
Hamaviydir  (1179-y.  tug1.).  U ,  asli  Kichik  Osiyolik  (Rum)  qul  bo'lgan. 
Otasining ismi kim ekanligini bilmagani uchun o'zini  Ibn Abdulloh (Tangri 
qulining o'g'li)  deb atagan.  Bolalik vaqtida asirlar bilan birga  Bag'dodga 
olib  kelingan  va  uni  Hama  shahrida  (Suriya)  Askar  ibn  lbrohim  al- 
Hamaviy  ismlik  savdogar sotib  olgan  va  unga  Yoqut  deb  nom  bergan.
Yoqut o'sha savdogaming yordami bilan  xat-savodini chiqardi.  So'ng 
madrasa ta’limini oldi.  Keyin xo'jayinning hisob-kitob ishlarini boshqardi 
va uning topshirig'i bilan bir qancha mamlakatlaiga savdo-sotiq yumushi 
bilan  borib  qaytdi.
Yoqut  1199-yili  xo'jayini  vafot  etishi  bilan  qullikdan  ozod qilindi 
va, 
asosan  xattotlik  va  kitobfurushlik  bilan  mashg'ul  bo'ldi.  1213-yildan 
boshlab  Y oqut  16  yil  m obaynida  Suriya,  M isr,  Fors,  X uroson. 
Movarounnahr va  Xorazm  bo'ylab  sayohat  qildi  va  1220-yili 
M o 's o 'lg a  
qaytib  faqat  ilmiy  ish  bilan  mashg'ul  bo'ldi.
Yoqut  ikkita  muhim va katta ilmiy ahamiyatga ega bo'lgan asar 
yozib 
qoldirdi.  Bulardan  biri  ko'p  vaqtlardan  beri  ilmiy jamoatchilik 
o 'rta sid a

---

‘r  shuhrat  qozongan  «M o'jam  ul-buldon*  («Mamlakatlar  ro'yxati*) 
Z°   ri  bo'lib,  kitob  1224-yili  yozib tam om langan.  Asar Yoqutga  homiylik 
!!j[gan vazir va faylasuf olim  Ibn al-Qiftiyga (1172-1248)  bag'ishlangan.
Olim mazkur asarini yozishda  Ibn Xurdodbeh, al-Ya’qubiy, Jayhoniy, 
Ibn al-Faqih, Abu Zayd al-Balxiy (tax.850~934-y.),  Istaxriy,  Ibn  Hauqal, 
Abulfath  Nasr  ibn  Abdurahmon  al-Iskandariy  (vaf.  1165-y.)  va  boshqa 
olimlaming  asarlaridan  ham  keng  foydalangan.
Asaming  eng  qimmatli  tomoni  yana  shundaki,  olim  uni  yozishda 
ko'p  yillik  sayohati  vaqtida  to'plagan  faktik  material,  m a’lumotlarni
unumli  iste’foda  etgan.
«Mo'jam  ul-buldon*  ko'p  jildlik  salmoqli  katta  asar  bo'lib,  unda 
Arabiston,  Xuroson,  M ovarounnahr,  Xorazm  va  boshqa  mamlakatlar, 
ulaming geografik  holati,  iqtisodiyoti,  tarixi,  ijtimoiy va  madaniy  hayoti 
haqida  ixcham,  lekin  qimmatli  m a’lum otlar  mavjud.
Asar  1866-1870-yillarda  F.Vyustenfenld tom onidan  (olti jildda), ash- 
Shikiti  tom o nidan  1906-yilda  Q o h irad a   (sakkiz  jild d a)  bosilgan; 
qo'shimcha  1X-X jildda  (Qohira,  1907  yil)  ham  bosilgan.
Yoqut  Hamaviyning  yana  bir  m uhim   asari  «M o'jam   ul-udabo* 
(«Adiblar  ro'yxati*)dir.  Asar  o'ziga  xos  biografik  qomus  bo'lib,  unda 
aw al  o 'tgan ,  shuningdek  m uallif  bilan  zam ondosh  bo'lgan  Sharq 
adiblarining  ixcham  taijimai  holi  alifbo  tartibida  berilgan.  Asar aslida  4 
jildlik  bo'lgan,  lekin  uning  faqat  birinchi  jildi  saqlangan  va  ingliz 
sharqshunosi  D.S.Margolius  (1858—1940)  tom onidan  1908-yili  nashr 
etilgan.  Ushbu kitobdagi  ma’lumotlar Yoqutning awalgi asaridagi tasawur 
va  tushunchalami  m a’lum  darajada  to'ldiradi  va  kengaytiradi.
O'zbekistonda  olim  ijodini  Sh.  Shoislomov,  H.  Hikmatullayev,  Sh. 
Zokirov,  B.  Irmatov,  I.  Elmurodov  va  boshqalar o'rganganlar.