A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

6 .2 .3 .  «M chm onnom ayi  Buxoro*
“ M ehm onnom avi  Buxoro”  nomli  nafaqat  O 'zbekiston va Q ozog'iston, 
balki  Markaziy Osiyoning XV asr II  y arm i-X V I  asr boshlaridagi  voqealar 
bayoni  mavjud qim m atli  tarixiy asar ijodkori  Fazlulloh  ibn  Ruzbexondir.
ning to'liq  ismi  Fazlulloh  ibn  Ruzbexon  al-lsfahoniy  bo 'lib ,  k o 'p in cha 
x°ja  M ullo  nom i  bilan  m ash h u r  b o 'lg an .  R uzbexon  1457-yili  Fors
209

---

viloyatining Xunji qishlog'ida tavallud topgan.  Otasi Jaloluddin  Ruzbexon 
yirik  ilohiyot  va  fiqh  olim i,  m ansabdor bo'lgan.
Fazlulloh  ibn  Ruzbexon  asosiy  m a’lum otni  Isfahon  m aktablari 
va 
m ad rasalarid an   birida  o ld i,  so 'n g   bilim ini  y an a d a  k engaytirish 
va 
chuqurlashtirish  m aqsadida  ikki  m arta  1474  va  1482-yillari  Arabistonga 
bordi  va  yirik  ilohiyot  olimi  shayx  Jam oluddin  A rdastoniy  (1474-yili 
vafot  etgan)  ham da  m isrlik  m ashhur  tarixshunos  va  tilsh u n o s  olim 
Sham suddin  M uham m ad  as-Saqaviy  (14 2 7 -1 4 9 7 )d an   t a ’lim  oldi.
X ullas,  F a z lu llo h   ibn  R uzbexon  o 'r ta   a sr  fan in in g   b irm u n ch a 
sohalarini,  xususan,  ilohiyot,  fiqh,  falsafa,  tarix  va  Sharq  adabiyotini 
keng  va  chuqur  egallagan  olim  bo'lib  yetishgan.  Bu  hoi  uning  Sulton 
Y a’qub  Oq  quyunlu  (1479 -1 4 9 0 ),  Sulton  Husayn  M irzo  (147 0-15 06 ), 
Shayboniyxon, va, nihoyat  Ubaydullaxon saroyida z o 'r e ’tibor qozonishiga 
va  xizmat  qilishiga  sabab  bo'lgan.  Bunda  tashqari  va  eng  m uhim i,  u  bir 
necha  fan  sohalarida  yirik  asarlar  yozib  qoldirdi.
F azlu llo h   ibn  R uzbexon  “ H alli  ta ja rrid ”  ( “A bstraksiyaning  hal 
etilishi”),  “T a ’liqot  bar  m uxolot”  ( “Aqlga  sig'm aydigan  (narsalar)ning 
izo h i”),  “ Badi*  u z-zam o n   fi  qissayi  Xayy  ibn  Y aqzo n”  ( “ Xayy  ibn 
Y a q zo n ”  qissasida  zam o n   b a d ia la ri” ),  “ Tarixi  o lam o ro y i  A m iniy ” 
( “Am iniyning  olam ga  bezak  bo'luvchi  tarixi” ),  “ Ibtol  najh  al-botil  va 
axmol  kashf a l-o ’til”  ( “ N o to 'g 'ri  yo'ldan  voz  kechish  va  b id ’atni  inkor 
etish”),  “ Suluk al-m uluk”  (“ Podshohlarning xulq-atvori haqida (risola)”) 
va  “ M ehm onnom ayi  Buxoro”  nom li  asarlam i  yaratgan.
1509-yili  y aratilg an "M eh m o n n o m ay i  B uxoro”  asari  M uham m ad 
Shayboniyxonning  1508— 1509-yil  qish  oylarida  qozoq  sultonlari  Jonish 
Sulton,  Ahmad  Sulton  va  boshqalam ing  ulusi  ustiga  uyushtirgan  harbiy 
yurishi  tarixini  bayon  etadi.  Bu  yurish  Fazlulloh  ibn  Ruzbexon  keltirgan 
m a’lumotlarga  qaraganda,  m azkur  sultonlam ing  1508-yilning  kuzida  va
1 508-1509-yilning qish oylarida  M ovarounnahm ing o'troq  tumanlari ustiga 
qilgan talonchilik xurujlariga javoban uyushtirilgan.  Fazlulloh ibn  Ruzbexon 
bu  yurishda shaxsan  ishtirok  etgan,  yuz  beigan  voqealam ing  ko'pchiligini 
o 'z   ko'zi  bilan  ko'rgan,  b a’zilarini  esa  xon  va  uning  yaqin  kishilaridan 
eshitgan.  Asar  XV  asm ing  ikkinchi  yarmiga  oid,  shuningdek,  o'zbek  va 
q ozoq  xon  va  su lto n larin in g   kelib  chiqishi  h am d a  u la m in g   o 'zaro  
munosabatlari  haqidagi  voqealar  esa  Shayboniyxonning  qo'lida