A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 .4 .  «Tarixi  muluki  Ajam»
Alisher  Navoiyning  ikkinchi  tarixiy  asari  «Tarixi  muluki  Ajam»  dir. 
890/1485-yildan  so'ng  yaratilgan  bu  asarda  Eronda  hukm ronlik  qilgan 
to 'rt sulola:  Peshdodiylar,  Kayoniylar, Ashkoniylar va Sosoniylarto'g'risida 
m a’lumot  keltirilgan.  Asar  oxirida  Sulton  Husayn  M irzo  m adhi  o 'n n  
olgan.  Agar  biz  aw alroq  yaratilgan  «Saddi  Iskandariy*  dostonida  ham
186

---

to 'rt  sulola 
haqidagi  m a’lum ot  borligini  nazarda  tutsak,  doston  yaratish 
jarayonida 
Alisher  Navoiy  to 'p lag an   m a ’lum otlam i  maxsus  tarixga  oid 
asar sifatida 
ijod qilgan  ko'rinadi.  Bunda Alisher Navoiy yuqorida nom lari 
zikr etilgan 
asarlar qatorida  yana A bu-I-H ay r  N asiriddin  Abdulloh  binni 
U m ar 
ul-Qozi  Bayzaviyning (vaf.685/1266)  «N izom   ut-tavorix*  (yozilgan 
674/1275), Abu  H om id G 'azzoliyning (1058—1111)  «Nasihat  ul-m uluk» 
va 
b o s h q a  
a s a r la m i,  x u su san   o 'z   z a m o n d o s h i  M ir  M u h a m m a d  
M irxondning 
«Ravzat  us-safo*  asaridan  boxabar  holda,  Eron  tarixiga 
oid  arab  
va  fors  tillarida  tarixiy  asarlardan  farqli,  bu  kitobni  turkiy  tilda 
yaratdi. 
U shbu asardagi shaxslar to'g'risidagi  m a ’lum otlar Alisher Navoiy 
o 'z in in g  
dostonlarida  ham   mavjudligini  eslatib  o 'tg an .  Bu  asar  ilmiy 
tanqidiy 
m atnini sharqshunos L.Xalilov tuzib,  nom zodlik dissertatsiyasini 
him oya  qilgan 
edi.  Afsus,  ham on  uning  tanqidiy  m atni  chop  etilm agan.
«Tarixi  muluki  Ajam*  asarini  m a’lum   darajada,  «Xamsa*,  xususan 
«Saddi  Iskandariy* dostoniga tarixiy-ilm iy ilova sifatida  ham  qabul qilish 
m um kin.  U n in g   ichid ag i  m a ’lu m o tla m in g   s h e ’riy  ifodasi  «S addi 
lskandariy*da keltirilgan bo'lib,  ulam i  boshqa tarixiy asarlar bilan qiyosiy 
o'rganish  A lisher  N avoiyning  tarixchi  olim   sifatidagi  ijod  qirralarini 
ochishga  yordam   berishi  m um kin.