A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .4 .  Fors  tilidagi  manbalarning  xususiyatlari
Fors tilida bitilgan tarixiy asariar an’anaga binoan arab tilida nomlanar, 
ularda ham islomiy manbalar va islomiy tarixiy asariar xususiyatlari yaqqol 
ko'zga  tashlanar  edi.  Hatto,  yozuv  yoki  xat  turi  arab  alifbosida  bo'lib, 
keyincha  forsiy  va  turkiy  til  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  yigirma 
sakkiz arab harfiga to'rt  harf qo'shildi va natijada arab yozuviga asoslangan 
fors  va  turkiy til  yozuvi  vujudga  keldi.
XIV 
asrgacha,  asosan  arab  yozuvning  mumtoz  turlaridan  kufly,  nasx 
va sulsdan  foydalanilgan bo'lsa,  XV asrdan boshlab yangi yozuv nasta’liq 
Temuriylar davrida  Mir Ali Tabriziy nomli xattot tomonidan ixtiro etilib, 
iste’molga  kiritildi.  Bu  yozuv  badiiy  va  tarixiy  asarlarda  yetakchi  o'rin 
egalladi.
Ammo,  tarixiy  asar  matni  ichida  kelgan  “Q ur’oni  karim”  oyatlari,
44

---

“Hadisi sharif’lar an’anaga binoan arab tilida, kufiy, nasx va suls yozuvlarida 
b a rc h a  
harakatlari ko'reatilgan holda ajratilib bitilar va so'ngra ularga forsiy 
yoki turkiy tilda  izoh,  tafsir keltirilar edi.
Fore  tilining  tarixiy  m anbalar  tiliga  aylanish  davri  va  taraqqiy  etishi 
k ito b a t 
sa n ’atining  M ovarounnahr  va  X urosonda  yuksak  darajada 
rivojlanish  zamoniga  to ‘g‘ri  keldi.
Aksariyat  fore  tilidagi  tarixiy  asarlar  oliy  sifatli  qog'ozga  bitilar,  kitob 
turli ajoyib naqshlarva m o‘jaz rasmlar bilan ziynatlanib, saroy kutubxonalari 
va a’yonlar uchun yaratilgan  mo‘tabar qo‘lyozmalar oltin va kumush suvlari, 
turli  bo‘yoqlar bilan  bezatilib,  kitobat  san’atining shoh  asarlari  darajasida 
yaratilib,  yuksak  san’at  namunalariga  aylantirilar edi.
An’anaviy tarixiy asarlar, ya’ni ulkan umumiy tarixga oid barcha xalqlar 
tarixini  o ‘z  ichiga  qamrab  oluvchi  mahobatli  kitoblar o 'm ini  asta-sekin 
alohida  davr  va  biron  bir  sulolalar  tarixiga  bag'ishlangan  asarlar  paydo 
bo'lib,  ulaming  o ‘mini  egallay  boshladi.
Fore  tilida  bitilgan  eng  qadimgi  m anbalardan  biri  Narehaxiyning 
“ Buxoro  tarixi”  asari  bo‘lsa,  Temuriylar  davrida  Nizomiddin  Shomiy, 
Sharafuddin  Ali  Yazdiy,  Hofizi  A bru,  A bdurazzoq  Sam arqandiy, 
Muhammad  M irxond,  G'iyosiddin  Xondam ir  kabi  yirik  muarrixlar  bu 
tilda asarlar yaratdilar.  So'nggi  fore tilida yaratilgan tarixiy manbalardan 
biri sifatida Ahmad  Donishning tarixiy asariarini namuna sifatida ko'reatish 
mumkin.
Forsiy  tilda  bitilgan  tarixiy  manbalarga  xos  xususiyatlardan  biri  -  
matn orasida, voqealar bayoni davomida she’riy lavhalaming keltirilishidir. 
Bu  she’riy  lavh alar  tarixchining  o ‘z  asari  boMishi  m um kin  va  u 
boshqalaming  she’riy  asarlaridan  ham  bemalol  foydalanishi  mumkin. 
Bu badiiy-she’riy lavhalarda konkret tarixiy shaxslar nomlari obraz, timsol 
sifatida juda  ko‘p  ishlatilishidir.
Fore  tilida  bitilgan  ayrim  tarixiy  asarlarda  o'xshatish,  mubolag'alar 
ko‘p  ishlatilib,  bayon  uslubi  o ‘ta  jim jim ador  boMishi  mumkin.  Mana 
shunday  asarlar to ‘g‘risida  Amir Tem ur tarixchi  Nizomiddin  Shomiyga 
shunday  degan:  “Shu  uslubda  yozilgan,  tashbih  va  mubolag'alar  bilan 
oro  berilgan  kitoblarda  ko'zlangan  maqsadlar  o'rtada  yo‘qolib  ketadi, 
agar  so‘z  qoida-qonunidan  nasibador  boMganlardan  birontasi  m a’nini 
fahmlab qolsa qolar, amm o qolgan o'ntasi, balki yuztasi uning mazmunini 
uishdan,  maqsadga yetishdan  ojiz.  Shu  sababli,  uning  foydasi  barchaga 
barobar bo'lm aydi.” 1
0 ‘^ к ^ ! о п ' П1 9 % 123  j ^ a farn ° m a  ^ OFS  , ‘*‘d a n   ° ‘*in ,v ch i  Yu.  H akim jonov  -  T oshkent:
45

---

Yurtimiz hududida fors tilida yaratilgan tarixiy manbalarda ham arabiy, 
ham  turkiy,  ayrim  hollarda  m o'g'ul  tili  elementlari,  so'zlar,  iboralar, 
atamalar  va  hujjatlar  uchrashi  va  mavjud  bo'lishi  biz  uchun  bir  tabiiy 
holdir.  Chunki,  o ‘tmishda  xalqimiz  ziyolilari  va  namoyandalari  uchun 
bir  necha  tilni  bilish  va  ulami  ishlatish  odatiy  hoi  edi.
Ushbu  darslikda  barcha  fors  tilidagi  tarixiy  manbalarni  to ‘la  qamrab 
olishni maqsad qilib qo'ymay, ulaming ichidan eng muhimlarini namuna 
sifatida  tanlab olib,  ular to'g'risida  ixcham,  qisqa  m a’lumotlar keltirdik, 
xolos.  Chunki,  bu  bilimlami  talabalar  o'zlari  mustaqil  kengaytiradilar 
degan  umiddamiz.  Bizning  maqsadimiz,  keltirilgan  ushbu  m a’lumotlar 
asosida talabada fors tilidagi tarixiy manbalar xususida umumiy tasawumi 
shakllantirish  va  uni  mustaqil  (Ikrlashga  o'rgatishdir.