A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

4 .3 .6 .  Turli  masalalar  haqidagi  hujjat,  Tarmon  va  maktublar
Yer-suv,  Juybor  xojalarini  soliq  va  jarimalardan  ozod  qilish,  ularga 
tegishli yerlarga Vaxsh daryosidan suv chiqarish uchun turli viloyatlardan 
hasharchilami  safarbar  qilish,  oldi-sotti  haqida  berilgan  farmonlar  va 
Juybor xojalariga jo ‘natilgan maktublar, masalan, shayboniy sultonlarining 
A bdullaxon  soniydan  shikoyat  qilib  Ju y b o r  xojalariga  yuborgan 
arznomalari,  K oshg'arva  Badaxshon  hukmdorlarining xoja  M uhammad 
S a’d  (1531 — 1532—1589)  nom iga  yoMlagan  m aktublari  Badriddin 
Kashmiriyning  “ Ravzat  ar-rizvon”  asarida  ham  ko'p  keltirilgan.
Shuni alohida ta ’kidlab o ‘tish  kerakki, asar muallifining o'z so'zlariga 
qaraganda,  uning qoMida xoja  Muhammad  Islom bilan xoja  Muhammad 
Sa’d  nomiga kelgan jami  maktublar soni  500 dan ortiq bo'lgan.  Shundan 
u  o'z  asariga  132  maktubni  kiritgan.  M aktublar  shayboniy  sultonlar 
M uhammad  Amin  Sulton,  Xudoyberdi  Sulton,  Juvonmard  Ali  Sulton, 
Kepak Sulton,  Dinmuhammad Sulton, Xusrav Sulton, Abulquddus Sulton
38

---

va  boshqalarga  tegishli  bo'lib,  ulardan  mamlakatdagi  beqarorlik  va  ur- 
yiqitlaming avj olib ketganligi,  soliq  va jarimalam ing haddan  ortiqligi  va 
soliq  yig'uvchilaming  zulmi  tufayli  raiyat  ahvoli  og'irlashib  ketganligi, 
xon  tarafidan  qo'yilgan  amaldorlaming  zulmidan  shikoyat  qilinadi.
Masalan,  Sulton Sa’idxon (1530-1533)ning inisi Xuboyberdi Sultonga 
tegishli  bir  xatda,  xususan  bunday  deyilgan:  “Qo'shhokimiyat  orqasida 
Shayxin  va  Ofarinkent  tumanlari  xalqi  Buxoro  va  Miyonqol  taraflarga 
ko'chib ketdi” .  Maktub oxirida Xudoyberdi  Sulton Xoia  Islomdan ulami 
vatanlariga  qaytarishda  ko'm ak  berishlarini  iltimos  qiladi.  Sulaymon 
Sultonning  o'g'li  M ahmud  Sultonning  Xoja  Sa’dga  yo'llagan  maktubi 
ham  e ’tiborga  molikdir.  M aktubda  Sulton  Abdullaxon  tarafidan  o'ziga 
otaliq1  etib  tayinlangan  Xushimbiy  ustidan  shikoyat  qiladi.  M aktubdan 
m a'lum  bo'lishicha,  otaliq  sultonga  tegishli  hamm a  narsani,  xususan 
davlat  ishlari  va  mulkidan  keladigan  barcha  daromadni  egallab  olgan. 
Masalan,  har yili  xirojdan  to'planadigan  30  ming  xoniydan  sultonga  bir 
chaqa  ham  bermay  qo'ygan.
Mazkur asarda, uning beshinchi bobida,  Hindiston,  Koshg'ar, Turkiya 
va Eron podshohlari tarafidan Juybor xojalariga yuborilgan maktublaming 
nusxalari keltirilgan.  Masalan,  Koshg'ar xoni Abdurashidxon,  Muhammad 
Quraysh Sulton va Badaxshon hukmdori temuriyzoda Sulaymonshohning 
maktublarida mamlakatning ichki ahvolidan va  Balx xonlarining tazyiqidan 
shikoyat  qilinadi.
XVI asrda o'tgan xurosonlik yozuvchi  Zayniddin Vosifiyning “ Badoyi’ 
ul-voqoyi’”  ( “Ajoyib  voqealar”)  degan  m em uar  asarida  shayboniy 
hukmdorlaming  maktublari,  fathnomalari  va  yorliqlaridan  ba’zilarining 
nusxalari  ilova qilingan.  Masalan,  ulardan  ikkitasida  shayboniy sultonlar 
Ubaydullaxon,  Jonibek  Sulton  va  boshqalarning  1512-yili  temuriyzoda 
Bobuming  Najmi  soniy  boshliq  Eron  (qizilbosh)  askarlari  ustidan 
q ozongan  g 'a la b a si  va  o 's h a   U b ay d u lia x o n n in g   K o sh g 'a r  xoni 
Abdurashidxon bilan ittifoqda qozoq sultonlari ustidan qozongan g'alabasi 
munosabati  bilan  M ovarounnahm ing  barcha  viloyatlari,  Koshg'ar  va 
boshqa  mamlakatlarga  yuborgan  fathnomalari  bor.
M azkur  asarda  T o sh ken t  xoni  N a v ro 'z   A h m adxon-B aro qx on  
tomonidan berilgan bir hujjat, yorlig'  diqqatga sazovordir.  Hujjatda mazkur 
xonning  Sayyid  Sham suddin  M uham m ad  Kurtiy  sadrga  viloyatda, 
Toshkent  viloyatidagi  barcha  konlar  suyurg'ol1  qilib  berilgani  aytilgan.
T em uriylar,  Shayboniylar.  A shtarxoniylar  va  M a n g 'itlar  d avlatida  eng  oliy 
idora qiigan^Г  S*'a ^1zot*a *a r  b a lo g a tg a   yclgunlaricha  u lam in g   m ol-m ulki  va  hokim iyatini
39

---

Va yana nomi tilga olingan sadrga ushbu viloyatda yangidan o ‘zlashtirilgan 
barcha  yerlar  mulk  sifatida  in'om   qilib  berilgani  aytilgan.
Huquqiy  hujjatlar,  yorliqlar  “ Ravzat  ar-rizvon”  kitobida  ham  bor. 
Ulardan  ba’zilarini  qayd  etamiz.
1) Abulg‘oziy Abdulla  Bahodirxonning  1579-yilgi farmoni.  Unda  Hisor, 
Dehi  nav —  Denov,  Kubodiyon  va shahri  safoning hokimlari  — arbobon 
va  kalontaronga  xoja  Sa’dga  tegishli  yerlami  sug'orish  uchun  Vaxshdan 
chiqarilayotgan ariqni qazish ishlariga  10 ming ishchi,  mardikor yuborish 
majburiyati  yuklatilgan.
2)  M azkur  xonning  jo ‘yboriy  xojalaridan  xoja  Sa’dga  Toshkent 
yaqinidagi  Zax  ariqni  tortiq  qilingani  haqidagi  1583-yilgi  farmoni.
3)  Toshkent  hokimi  Abdulquddus  Sultonning  Zax  ariq  atrofidagi 
yerlami  xoja  Sa’dga  suyurg'ol  qilib  berilgani  haqidagi  va  o ‘sha  yerlami 
barcha soliq va jarimalardan ozod qilingani, uning yerlarida ishlash uchun 
ishchi,  koranda  yuborish  haqidagi  farmoni.
4)  Abulg'oziy  Abdulla  Bahodirxonning  hazrat  xoja  Sa’dning  Marvi 
shohijahon viloyatidagi  barcha yer-suvi  va boshqa  mulkini  uning  faqat  bir 
o ‘ziga  tegishli  ekanligini  va  uni  mol-u jihot,  muqarrariy,  tarh,  sabon2  va 
boshqa soliqlardan  ozod  etilganligi  haqidagi  1578-yil  avgustdagi  farmoni.
5)  Abulg‘oziy  Abdulla  Bahodirxon  tarafidan  mulla  Muhammadbiy 
nomiga  berilgan  1585-yil  aprel  oyidagi  yorlig*.  Unda  Hisor viloyatining 
hokimlari unga xoja Sa’dning mazkur viloyatdagi  yerlami sug'orish uchun 
Vaxsh  daryosidan  chiqarilayotgan  nahmi  qazish  ishiga  10  ming  ishchi, 
m ardikor  to 'p la b   berishlari  va  nomi  zikr  etilgan  am irning  barcha 
ko'rsatmalarini  so'zsiz  bajarishlari  zarurligi  aytilgan.
6)  Abulg‘oziy  Abdulla  Bahodirxonning  xoja  Kalonga,  xoja  Sa’dga 
Yazd  va  Isfahon  viloyatlaridan  yer-suv  in’om  qilish  — darubast  haqidagi 
1588-yil  oktabr-noyabr oyidagi  farmoni.
7) Abulg'oziy Abdulla  Bahodirxonning xoja Sa’dning suyurg'ol yerlarini 
o ‘g‘illari  xoja  Tojiddin  bilan  xoja  Abdurahim  o ‘rtasida  taqsimlash  va  bu 
yerlami  soliq  va jarimalardan  ozod  qilish  to'g'risidagi  1590-yil  yanvar- 
fevral  oylaridagi  farmoni.
8) Abulg'oziy Abdulla  Bahodirxonning xoja Tojuddin  Hasanning  Marv 
viloyatidagi yer-suvini barcha soliq va jarimalardan ozod qilish to'g'risidagi 
1590-yil  fevral-mart  oylaridagi  farmoni.
Yurtimiz tarixiga oid  hujjatlarni o'rganish va ilmiy tadqiqotlarga tadbiq
1  Suyurg'ol  —  davlat  oldidagi  katta  x izm a tlar uchun  bcrilgan  ycr-suv,  mulk.
1 
Sabon  -   hosil  baynim i, sabon  to 'y n i  o ‘tkazish  uchun  ah o lid an   olinadigan  yig'im ,  sabon 
to ‘y xarajatlari
40

---

• 
h   h a li 
talab  darajasida  emas.  Bu  ishni  kuchaytirish  lozim,  chunki 
hufarsiz 
tarixni,  ayniqsa uning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini o'rganib 
b o 'lm a y d i. 
Bizning  fikrim izcha,  eng  a w a lo ,  ulam i  ilmiy  tavsiflab, 
k a ta lo g la rin i 
nashr qilish  zarur.