A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

7.2.2.  «Firdavs  ul-iqbol»
“ Firdavs  ul-iqbol”  ( “Jan n at  b o g 'i” )  nom li  X orazm   tarixi  b o 'y ich a 
yaratilgan  shoh  asam ing  ijodkoriari  X V III  asr  so'nggi  choragi  va  XIX 
asrda  o 'tg an   yirik  shoir,  tarjim on  va  tarixnavis  S herm uh am m ad  ibn 
Avazbiy  M unis (1778-1829) va uning jiyani  M uham m ad  Rizo  Emiyozbek 
o 'g'li  O gahiydir  (1809-1847).
Munis Xorazmning qadimdn yirik shahar bo'lgan  Kot  qishlog'ida dunyoga 
kelgan, Xiva madrasalarida tahsil ko'rgan.  1800-yildan boshlab xon saroyida 
sarkotib  bo'lib xizmat  qilgan.  U  1829-yili  51  yoshida  vafot  etgan.
M unis  atroflicha  m a’lum ot  olgan,  turli  fanlar,  xususan  adabiyot  va 
tarixdan  keng  xabardor  bo'lgan  yetuk  olim   va  iste’dodli  shoir  sifatida 
l^arixda  qoldi.  U  1806-yili  Eltuzarxon  (1804— 1806)ning  topshirig'i  bilan 
Firdavs  ul-iqbol"  asarini  yoza  boshlaydi.  Lekin,  asar  ayrim  sabablaiga 
ko'ra,  tugallanm ay  qolgan.
M unis  ajoyib  xattot  sifatida  “ Savodi  t a ’lim ”  nom li  maxsus  risola
225

---

yozgan.  U  z o ‘r  taijim on  bo'lib,  M uham m ad  M irxondning  “ Ravzat  us- 
safo” asari taijimasini ham  boshlab bergan va uning birinchi jildini taijim a 
qilib tugatgan edi.
Ogahiy  ham   asli  Kot  qishlog'idan.  M unisning jiyani  va  uning qo 'lida 
tarbiya  topgan.  Yaxshi  o 'q ib ,  turli  fanlam i,  xususan  tarix  va  adabiyotni 
chuqur  egallagan.  M unisning  vafotidan  (1829)  keyin  saroyni  tark  etib, 
ota  kasbi  —  miroblik  bilan  kun  kechirgan.  U  1847-yili  vafot  etgan.
Ogahiy  ham   iste’dodli  shoir,  yirik  tarixnavis  olim   va  m ohir taijim o n 
sifatida  shuhrat  topti.  U  tog'asi  M unis  boshlagan  “ Firdavs  u l-iq b o l” 
asarini oxiriga yetkazdi.  U ndan tashqari,  “ Riyoz ud-davla”  ( “ D avlatning 
jannat bog‘i” ),  “Zubdat  ut-tavorix” ( “Tarixlar sarasi” ), “Jo m i’  ul-voqeoti 
sultoniy”  ( “ Sulton  voqealarining  m ajm uasi”)  va  “G ulshan  ud-davlat” 
( “ Davlat  gulshani”)  kabi  tarixga  oid  asariam i  ham   yozgan.
Bulardan  tashqari,  Ogahiy  zabardast  taijim on  sifatida  19  asami  o ‘zbek 
tiliga taijima qilgan bo'lib, ulaming ichida M uhammad Mirxondning “ Ravzat 
us-safo” ,  Sharafuddin  Ali  Yazdiyning  “Zafam om a”,  Nizom uddin  Ahmad 
Hiraviyning  “Tabaqoti  Akbariy”  kabi  ulkan  tarixiy  asarlari  ham  bor.
M unis  va  Ogahiyning  tarix  sohasidagi  eng  katta  ilmiy  ishi  “ Firdavs 
u l- iq b o l”  a s a rin in g   y a ra tilis h i  e d i.  K ito b d a   X o ra z m n in g   q a d im  
zam onlardan  to   Q o ‘ng‘irot  sulolasidan1  chiqqan  Allohqulixon  (1825— 
1842)  zam onigacha  bo'lgan  tarixdan  bahs  yuritadi.
“ Firdavs ul-iqbol”  asari  m uqaddim a va  besh  bobdan  iborat.  1806-yili 
boshlangan  va  1840-yili  yozib  tam om langan.
M uqaddim ada  Eltuzarxon  nom iga  ham d -u   sano  o'qiladi,  M unisning 
xon  xizmatiga  kirish  sabablari  aytiladi  va  asar  m undarijasi  keltiriladi.
Asam ing  1—II  boblari  islom iyatdan  aw al  o 'tgan   payg'am barlar,  eski 
tarix  kitoblarida  tu rk -m o 'g 'u l  qabilalarining  ajdodi  hisoblangan  Yofas 
ibn  N uh  va  Q o 'n g 'iro t  am irlarining  ilk  tarixiga  bag'ishlangan.
Uchinchi bobda  Burtajon va Chingizxon tarixi,  M o'g'ul  imperiyasining 
C hingisxon  za m o n id a n   to   O ltin  O 'rd a   xoni  Berdibek  (1357—1361) 
davrigacha  bo'lgan  tarixi  bayon  etilgan.
T o 'rtin c h i  bob  X orazm ning  S hayboniylar  davri  (1511 — 1804)dagi 
ijtimoiy-siyosiy  tarixi  haqidadir.
Beshinchi  bob  Xiva  xonligining  1804—1825-yillar orasidagi  ijtimoiy- 
siyosiy  tarixini  o 'z   ichiga  oladi.
M unis  va  Ogahiyning  m azkur  asarining  asosiy  aham iyati