|
4 .1 . Hujjatlar — O 'zbekiston tarixining muhim manbalari
Rasmiy hujjatlami o'rganish — diplomatika - tarix fanining yordamchi
ilm sohalaridan biri bo'lib, shuning uchun juda muhimki, hujjatlardagi
qimmatli ma’lumotlar boshqa yozma manbalardagi tarix va tarixda o ‘tgan
voqea, hodisalami ovdinlashtirishga, ulami tushunishga va hatto qayta
ko‘rib, yangi fikr, mulohaza va tasawurga olib kelishi mumkin.
Yurtimizning ko‘p asrlik tarixiga oid yozma manbalar qatorida yuz
yoki yuz ellik mingdan ziyod hujjatlami o'rganish, ulardagi qimmatli
m a’lumotlardan foydalanib, o'z tariximizning qorong'i sahifalarini yoritish
katta ilmiy ahamiyatga ega. Biz hujjat degan so'zning ikki ma’nosi borligini
eslatmoqchimiz. Birinchisi — hujjat, dokument, akt m a’nosida bo'lib,
podshohlar, amirlar, xonlar, yirik davlat amaldorlari va qozilar nomidan
bitilib, ulaming shaxsiy dastxati va muhr bilan tasdiqlangan hujjatlar.
Bular juda kam hollarda asl nusxada uchraydi, aksariyat hollarda esa,
ulaming naql qilingan, qayta ko'chirilgan nusxalari saqlangan. Ikkinchi
m a’nosi - o'tm ishdan qolgan hokim, davlat idoralari, xususiy shaxslarga
tegishli maktublar, insholar, arznoma va qaydlami bildiradi.
Respublikamizda yurtimiz tarixiga oid boy hujjatlar xazinalari bo'lib,
mutaxassislar fikricha, ularda jami yuz ellik mingdan ziyod hujjat mavjud.
Hujjatlaming eng boy xazinasi O'zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat arxivida bo'lib, ulaming umumiy soni yuz mingdan ko'pdir. Ular,
asosan Qushbegi arxivi, Buxoro amirlari, Xiva xonlari, viloyatlar hokimlari
devon va m ah kam alariga tegishli h u jja t, XV—XIX asrlarga oid
vaqfnomalardan iboratdir.
Abu Rayhon Beruniy nomidagi O'zbekiston Fanlar akademiyasining
Sharqshunoslik instituti qo'lyozma xazinasida taxminan o 'n mingdan
ziyod hujjat mavjud bo'lib, ular, asosan vaqfnomalar, yorliqlar, savdo
bitimlari, qarz vasiqalari, ijaraga oid tilxat, da’vo arizalar va boshqa turli
mazmundagi rasmiy hujjatlami tashkil qiladi. Ular O 'rta Osiyo hududida
yaratilgan.
Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa viloyat va shaharlardagi muzey
va arxivlarda ham bir necha ming hujjatlar saqlanmoqda.
1873-yili Xorazm Rossiya tom onidan zabt etilganidan so'ng Xiva
xoni devonidagi hujjatlar m o'tabarqo'lyozm alar qatorida Sankt-Peterburg
shahriga olib ketilgan edi. Ancha m uddatdan so'ng, ya’ni 1936-yili
sharqshunos olim P.P.Ivanov Rossiya Milliy kutubxonasi — sobiq M.E.
Saltikov-Shchedrin nomli Xalq Davlat kutubxonasida Xivadan olib
ketilgan hujjatlaming bir qismi saqlanayotganini aniqladi. Ular 137 ta
hujjat edi. Keyinchalik M.Yu.Yo'ldoshev Rossiya Fanlar akademiyasining
26
S harqshunoslik
institutida to'qqizta hujjatni aniqlab, ulami o'iganib, nashr
etdi.
S h u n d a y
qilib, jami 155 ta Xiva hujjatlari chop etildi. Mazmuniga
ko'ra
u la m i
ikki qismga: kirim -chiqim qaydlari daftarlari (M ehtar,
Q ushbegi,
Devonbegiga tegishli) va xon amaldorlari nomlari qayd etilgan
d aftarlarga ajratish
mumkin.
1967-yili Rossiya Milliy kutubxonasida yana uch mingdan ko'proq
Xiva xonlari hujjatlari borligi aniqlandi va 1962-yili awal aniqlangan
hujjatlar bilan birga Toshkentdagi 0 ‘zbekiston Davlat arxiviga keltirildi.
Bu hujjatlar, asosan, Xiva xoni nom iga yozilgan arznom alar, turli
amaldorlarga m urojaatnoma, soliq yig'ini to ‘g ‘risida m a’lumotnoma,
yurtda olib borilgan turli tadbiriar, kanal qazish, turli ta ’mir ishlari
to ‘g‘risida edi.
Xiva hujjatlarining m a’lum qismi O 'zR FAning Abu Rayhon Bemniy
nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida ham mavjud. Bu yerda to'rtta
qozixona faoliyatini qayd etgan daftarlar bo'lib, ularda qozixonalarda
amalga oshirilgan tadbiriar - savdo, qarz, d a ’vo, vasiyat va boshqalar
to'g'risida m a’lumotlar bitilgan. Bu hujjatlarda Xiva xonligi hududiga
kiruvchi Hazorasp, Qipchoq, M ang'it, Q atag'on, Q o'ng'irot, Shahobod,
Toshovuzlarda amalga oshirgan ishlarzikri mavjud. Bu daftarlarda 1893—
1912-yillarda tuzilgan 28205 ta hujjat qayd etilgan.
O 'zbekiston tarixiga oid hujjatlarni O .D .C hexovich, P.P.Ivanov,
M.Yo'ldoshev, E.Yu.Bregel, T .N e’matov, A.Shayxova va boshqa olimlar
o'rganganlar. Ammo, ulaming tadqiqotlari chuqur ilmiy xarakterga ega
bo'lib, asarlari ancha vaqt ilgari chop qilingan, hozirgi kunda ular kamyob
nashrlarga aylangan.
O 'z b e k isto n tarix ig a oid h u jja tla rn i o 'rg a n is h m u am m o lari
O.D.Chexovich tom onidan 1969-yili alohida maqolada yoritilib, olima
ularning o'ziga m a’lum bo'lgan o 'ttiz to 'rt turi borligini qayd qilgan
bo'lib, ulaming nomlarini keltirgan. Ular quyidagilar:
1. O m onnom a — harbiy vaziyatda tinch qo'yish va xavfsizligini
ta ’minlash haqidagi hujjat; 2. Ariza — m urojaatnoma bilan ta ’minlash;
3. Ahdnoma — kelishuv; 4. Barot - soliq olish huquqini beruvchi hujjat;
5. V aqtnom a — m a ’lum m o l-m u lk n i v aq f q ilish , y a ’ni xayriya
tashkilotlariga o'tkazish xususidagi hujjat; 6. Vasiyatnoma; 7. Vasiqa; 8.
Vasiqai batot — savdo xususidagi vasiqa; 9. Vasiqai bahshish — tuhfa
qilinganligi to'g'risidagi hujjat; 10. Vasiqai joiz — garov to'g'risida hujjat;
11. Vasiqai ijoza — ijara to'g'risidagi hujjat; 12. Dafiar - soliqlar haqidagi
yoki am aldorlar nom alari va m aoshlari qayd qilingan ro'yxat; 13.
noyatnoma — tuhfa — oliy mansabdor shaxs tom onidan berilgan hujjat;
27
14. Istimolatnoma — soliqni undirish haqidagi buyruq; 15. Kabola —
savdo haqidagi (X-XV I asrlarga oid) hujjat; 8. Mahzar — janjal qaydi; 9.
Manshur — farmon; 10. Misol — viloyatni boshqarish huquqini beradigan
farmon; 19. Muboraknoma — hokim devoni buyrug‘i yoki u to ‘g‘ridagi
m a’lumot; 20. Nishon — manshur bilan bir m a’nodagi hujjat; 21. Rivoyat
— muftiy tomonidan bahsli masala bo‘yicha chiqarilgan yuridik qaror;
22. Sulhnoma — sulh to'g'risidagi shartnoma; 23. Tilxat — qarz olinganligi
to'g'risidagi hujjat; 24. Fathnom a - harbiy g'alaba to'g'risidagi e ’lon;
25. Fatvo - rivoyat ma’nosida; 26. Farmon; 27. Xatti vakolat; 28. Xatti
da’vo, ariza; 29. Xatti nikoh — nikoh shartnomasi; 30. Xatti taraka —
meros taqsimlash haqidagi hujjat; 31. Xatti ibro - qarzdan ozod qilish
yoki da’vodan voz kechish to'g'risidagi hujjat; 32. Hukm — qozi yoki
hokim hujjati; 33. H ukm nom a - hukm hujjati; 34. Yorliq - xon
tomonidan lavozimga tayinlash haqidagi hujjat.
Ushbu darslikda huquqiy hujjatlar (podsho va xonlaming farmonlari,
yorliqlar, inoyatnomalar, rahnomalar, vasiqalar, vaqfnomalar) haqida
tushuncha berilib, ayrim namunalar taijimalari hamda rasmiy yozishmalar
xarakteri, maktublaming qisqa mazmuni bayon qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
