A ashirov, sh. Atadjanov

1 Садохин А.П. Этнология. — М., 2000.— С. 104.
115

---

(ko‘plab Yevropa mamlakatlarida) bitta tilda gaplashishsa, ayrim 
mamlakatlarda (Nigeriya va Rossiyada) 100 dan ortiq tillarda 
so'zlashiladi. H ozirda ayrim tillar kelib chiqqan hududidan 
tashqaridagi keng hududlar bo‘ylab yoyilgan. Arab tili paydo 
b o ‘lgan vaqtda (VII asrdan oldin) undan faqat Arab yarim 
orolining janubidagina yashovchi qabilalar foydalangan bo‘lsa, 
hozir bu tilda Shimoliy Afrika va Janubiy Sharqiy Osiyoda 
joylashgan juda ko‘p xalqlar so‘zlashadilar. Yoki ingliz tilida, 
dastlab Britaniya orolining aholisi so‘zlashgan b o ‘lsa, hozir 
Yevropa va Shimoliy Amerika aholisining beshdan bir qismi, 
Avstraliya va Yangi Zelandiya xalqlari asosan shu tilda gaplashadilar. 
Asl vatani Pireniy yarim oroli bo‘lgan ispan tili keyinchalik butun 
Lotin Amerikasiga tarqalgan.
Xalqlarni tilga qarab tasniflash asosan ikki mezon, m e’yor
— til va etnik mansublik prinsiplariga asoslanadi. U m um an 
olganda, til insoniyat madaniyatining asosini tashkil etadi. Chunki 
tilda aynan insonga xos maxsus ramzlar, simvollar, signallar 
orqali ma’lumot uzatiladi. Tilning taraqqiyoti madaniyat taraqqiyoti 
bilan muvoziy (parallel) ravishda rivojlanib borgan.
U yoki bu tillarning qon-qarindoshliligi etnologiya uchun 
ushbu tillard a so ‘zlashuvchi m a d an iy atla r va xalqlarning 
yaqinliligini namoyon etishi bilan ham ahamiyatlidir.
Dunyo xalqlari turli til oilalari masalasida tadqiqotchi olimlar, 
lingvistlar orasida um um iy qarash mavjud emas. Biroq, oxirgi 
yillardagi ilmiy tadqiqotlar natijalari asosida dunyo xalqlari tillarini 
quyidagilarga b o ‘lish mumkin:
Hindoyevropa tillar oilasi — eng ko‘p sonli va eng keng 
tarqalgan til oilasi hisoblanadi. M azkur oilaga kiruvchi tillarda 
dunyo aholisining 45 foizi so‘zlashadi. Hindoyevropa oilasiga 
kiruvchi xalqlar Yevropaning katta qismi, Tojikiston, Eron, 
Afg‘oniston, Janubiy Osiyoning shimoliy, janubiy va markaziy 
hududlari, Amerika va Avstraliyada yashaydilar. Hindoyevropa Шаг 
oilasi o ‘z navbatida 10 guruh: slavyan, boltiq, nemis, kelt, roman, 
grek, alban, eron, hindooriy va arman tillar guruhlariga bo‘linadi.
Kartvel (gruzin) til oilasiga mansub kishiiar kam sonli bo‘lib, 
faqatgina Guruziya hududidagina yashaydilar.
116

---

Dravidlar oilasi (dunyo aholisining 4%i)ga Hindistonning 
janubi va Shri-Lanka sharqida yashovchi aholi kiradi. Ushbu til 
oilasi ham 4 guruhga: markaziy, janubiy, shimoliy-sharqiy va 
shimoliy-g‘arbiy (dravid tillarining boshqacha klassifikatsiyasi ham 
bor)ga bo‘linadi.
Oltoy tillar oilasi dunyo aholisining 6% foizi so‘zlashadi. 
Mazkur tillarda Yevroosiyoning bir-biridan uzilgan mintaqalari
— Bolqondan tortib Yapon orollarigacha, Shimoliy muz okeani 
qirg‘oqlaridan tortib Markaziy Osiyo cho'llarigacha bo‘lgan 
hududlarda yashovchi turli xalqlar so‘zlashadilar. Ushbu oila 5 ta 
guruhga: turkiy, mo‘g‘ul, tungus-manjur, koreys tillari kiradi.
Afroosiyo tillari (semit-xamit) oilasi (dunyo aholisining 5% i) 
Shimoliy va Shimoliy-Sharqiy Afrikada, Arabiston yarim orolida 
va unga tutash bo‘lgan shimoliy mamlakatlarda: Suriya, Livan, 
Iordaniya, Iordan daryosining g‘arbiy qirg‘og‘ida, Iroqda hukm- 
ron hisoblanadi va 4 ta guruhni: semit, barbar, chad va kushit 
tillarini birlashtiradi.
Nigero-kordofa oilasida so‘zlashuvchi xalqlarga (dunyo aholisi­
ning 6% i) G ‘arbiy, Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrikada yashov­
chi aholi kiradi. Ushbu til oilasi kongo va kordofa tillariga bo‘linadi.
Nigero-kordofa tillarida so‘zlashuvchi xalqlar yashaydigan 
mintaqaning shimoliy hududlarida nil-sahro oilasida gaplashuvchi 
xalqlar (dunyo aholisining 6% i) yashayadilar va ular 9 guruhga: 
Sharqiy Sudan, Markaziy Sudan, bertlar, kunama, sahro, 
songai, fur, mabang, komuelarga bo‘linadi.
Kam sonli shimoliy Kavkaz oilasi (dunyo aholisining 0,1% 
i)ga abxaz-adigeylar va nax-dog‘istonliklar kiradi.
Aholi soniga ko‘ra Hindoyevropa til oilasidan keyingi eng ko‘p 
tarqalgan tillar oilasiga sino (xitoy)-tibet tillar oilasi kiradi. Bu 
tilda dunyo aholisining 23% i so‘zlashadi. Sharqiy, Markaziy, 
Janubiy-Sharqiy Osiyo aholisi va Janubiy Osiyoning shimoliy 
mintaqalarida yashovchi aholi shu til oilasiga mansub. Turli olimlar 
xitoy-tibet tillar oilasini turli guruhlarga bo‘ladilar. Ba’zi bir 
tasnifiy boMinishga ko‘ra ushbu guruhga 13 ta til: xitoy, tibet- 
birma, kachin, bodo-garo, midju, digaro, miri, jimal, lepcha, 
shimoliy himolay, nevari, gurung, sharqiy himolay tillari kiradi.
117

---

Avstroosiyo tillari oilasida so‘zlashuvchilar (dunyo aholisining 
1,6% i) Janubiy-Sharqiy, Janubiy Osiyoda yashaydilar va u 5 
guruhga: inon-kxmers, asliy, nikobar, kxasi, munda tillariga 
bo‘linadi.
Myao-yao tillari oilasiga kiruvchi aholining (dunyo aholi­
sining 0,2% i) tarqalish hududi juda ham tor bo‘lib, Sharqiy 
Osiyoning janubiy rayonlari va Janubiy-Sharqiy Osiyoning 
shimolidagi xalqlar orasida yoyilgan va myao, yao degan tillarga 
boiinadi.
Janubiy-Sharqiy Osiyoda paratay tillari oilasiga kiruvchi 
xalqlar(dunyo aholisining 1,4% i) yashaydilar. Ayrim tasnif- 
lashlarga ko‘ra ushbu oila 6 guruh tillar: tay, kim-suys, ong-be,
li, lakk, gelaolardan iborat.
Janubiy-Sharqiy Osiyo, Okeaniya va Tayvanda avstroneziya 
tillari oilasiga kiruvchi xalqlar yashaydi (dunyo aholisining 5%
i). Dunyo xalqlarining zamonaviy klassifikatsiyasiga ko‘ra ushbu 
oila 6 guruhga: g‘arbiy avstroneziya, sharqiy avstroneziya, atayal, 
sou, payvan (oxirgi 3 tasi Tayvandagi kam sonli guruh 
hisoblanadi) tillariga boiinadi.
Avstraliva tillari oilasi Avstraliya qit’asida saqlanib qolgan kam 
sonli xalqlarni birlashtiradi. Ushbu til oilasi 22 guruhga boiinadi.
And tillar oilasi (dunyo aholisining 0,3% i) — hindularning 
eng yirik til oilasi hisoblanadi. Chunki, bu tilda Amerika hindu- 
larining eng yirik qabilalaridan biri — kechua qabilasi gaplasha- 
di. Ushbu til oilasiga And tog‘i atrofida yashovchi xalqlar kiradi va 
6 guruh: urarina-vaorani, kauapana-saparo, shimoliy kechua, 
aymara, janubiyga bo‘linadi.
Jahon xalqlari tillarini klassifikatsiyalash borasida dunyo 
lingvistlari tom onidan qator mulohazalar bildirilgan b o iib , 
bunday tarzda tasniflashni keng ilmiy jamoatchilik tomonidan 
to ia e’tirof etilgan qarash deb boimaydi. Jumladan, hanuzgacha 
barcha olimlar ham turkiy, mo‘g'ul va tungus-manjur tillarining 
genetik umumiyligini tan olmaydilar. Koreys va yapon tillarini 
izolatsiyalashgan tillar deb hisoblovchilar ham bor. Shuningdek 
Afrika va Amerika xalqlari tillarini tasniflash borasida ham yakuniy 
umumiy xulosaga kelinmagan.
118

---

1. Etnoslami klassifikatsiyalashga oid asosiy yo‘nalishlar.
2. Etnos va irq. Turli xalqlarga xos irqiy alomatlar.
3. Etnologiyadagi lingvistik klassifikatsiyalash.
4. Xo‘jalikmadaniy tiplariga oid tasniflash.