A ashirov, sh. Atadjanov

II.3. Etnopsixologiya maktabining shakllanishi
M a’lumki, XX asrning 30-yillarigacha Amerikada etnologiya 
m ashhur olim Frans Boas maktabi ta ’sirida rivojlangan. Frans 
Boas (Frenz Boas, 1858—1942-yillar) g‘oyalari bir necha o ‘n 
yillar oldin nafaqat psixologik antropologiya, balki m adaniy 
antropologiyaning qator dastlabki asosiy magistral yo ‘nalishlari 
uchun asosiy pillapoya bo ‘lib xizmat qilgan. Tadqiqotchilar F. 
Boasni zamonaviy etnologiyaning m e’mori deb hisoblaydilar. U, 
aw alo , evolutsionistlarning kishilik jam oasi, ijtimoiy institutlar, 
madaniyat quyidan yuqoriga qarab taraqqiy etib boradi, — degan 
ta ’limotiga keskin qarshi chiqqan. Boas o ‘zidan aw algi tadqi- 
qotchilarni m avhum yoki noto‘g ‘ri xulosalarga kelganlar deb 
hisobtagan. Shu boisdan ham u etnologiyani yangidan yaratm oq 
zarur degan xulosaga kelgan. Boas yangidan etnografik materiallar 
yig'ish uchun oldingi tadqiqotchilarga nisbatan k o ‘proq dala 
ekspeditsiyalari tashkil etish va ular asosida yangi m etodlar va 
konsepsiyalarni yaratish zarur deb hisoblagan. Am erika m ak­
tabining vakillari bu borada o ‘zlarining dala tadqiqotlarini o ‘tka-
63

---

zish jarayonida psixologik va psixiatrik uslublardan keng foyda- 
langanlar. N atijada, psixologik antropologiyaga oid ko‘plab 
m a’lum ot yig‘ishga m uyassar b o iin g a n . P sixiantropologik 
nazariyaga b o ig a n ehtiyoj natijasida etnopsixologik m aktab 
anchagina taraqqiy etgan.
Etnologiyada psixologik yo‘nalish roivojlanishi jarayonida 
o ‘zining konseptual vorisligini saqlagan holda bir necha mart a 
nomini almashtirgan. M azkur yo'nalish dastlab Frans Boas- 
ning tarixiy maktabi, keyinchalik Shaxs va Madaniyat maktabi, 
undan keyin «milliy xarakter»ni tadqiq qilish, XX asrning 60- 
yillaridan boshlab to hozirgi kungacha esa — psixologik antro- 
pologiya yoki ko‘pincha, etnopsixologiya nomi bilan yuritiladi.
Etnopsixologiya maktabi namoyandalarining ta’kidlashlaricha, 
«madaniyat» mavhum tushunchadan ko‘ra kengroqdir, lekin bu 
borada birinchi o'rinda individ, shaxs turadi. Shu bois, ularning 
fikricha, har bir xalq madaniyatini tadqiq qilishni, eng aw alo, 
shu madaniyatga daxldor individ va shaxsni o ‘rganishdan bosh- 
lamoqjoiz.
Dastlabki etnopsixologik konsepsiya etnolog olim lar to ­
monidan emas, balki psixologlar, aniqrogi,