A. A. Yusupxodjayev,B. T. Berdiyarov

 
1.4-rasm. Kislorodli-mash’alli eritish pechi. 
1.3-rasmda Olmaliq mis eritish zavodida ishlayotgan kislorodli- mash’alli 
eritish pechining yon tomondan ko‘rinishi tasvirlangan. 
Dunyoda mis eritib chiqarish bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birini egallab turgan 
AQSH yiliga 1,5 mln. tonnadan ortiq, MDH mamlakatlari hamda Yaponiyada 1 
mln. tonnadan ortiq, Xitoy va Chilida 2 million tonnadan ortiq mis sof metall holida 
ishlab chiqarilayotgan bo‘lsa, Zambiya, Germaniya, Belgiya, Kanada, Avstraliya 
mo‘ri 
kessonlar 
toshqol 
mash’al 
shteyn 
toshqol 
poydevor 
xomashyo 
kislorod 

---

38 
kabi mamlakatlar ham juda katta mis koni zaxiralari hamda yuqori texnologiyada 
ishlaydigan agregatlari tufayli yetakchi mis ishlab chiqaradigan mamlakatlar sirasiga 
kiradi. Asrimizning eng taraqqiy etgan eritish pechlari qatorida avtogen jarayonlarni 
o‘z ichiga olgan pechlar haqida ma’lumot bermay ilojimiz yo‘q. 
Barcha avtogen eritish agregatlarining paydo bo‘lishiga ham asosiy sabab – 
boyitish usullarining o‘ta taraqqiy etganligidir. Chunki boyitishdan so‘ng olingan 
mis boyitmalari mayda, kukun holida bo‘lib, avval yallig‘ qaytaruvchi pechlar, 
keyin elektr pechlari va nihoyat, avtogen eritish pechlarining paydo bo‘lishiga olib 
keldi. 
Avtogen jarayon aslida bugun yoki kecha o‘ylab topilgan yangi jarayon emas. 
O‘z-o‘zidan issiqlik chiqishi bilan boradigan jarayonlar qariyb 100 yildirki sulfidli 
va oksidli boyitmalarni oksidlovchi kuydirish jarayonida, shuningdek, misli-
nikelli shteynlarni konvertorlash jarayonida ham keng qo‘llanib kelinmoqda. 
Bunda sulfidli birikmalarning oksidlanishi, parchalanishi mobaynida yuqori 
haroratning ajralib chiqishi natijasida boradigan jarayon XX asrning boshidayoq 
sanoat miqyosida keng qo‘llanilgani texnologiya tarixidan yaxshi ma’lum . 
Avtogen eritish texnologiyasini, umuman olganda, oksidlovchi jarayon ham 
deyish mumkin. Avtogen jarayonlarda issiqlik almashuvi, massa almashuvi hamda 
issiqlikning uzatilishi boshqa pechlarga qaraganda umuman boshqacha bo‘lishi 
kuzatilgan, ya’ni oqova gaz harakat yo‘nalishi toshqolning erish haroratiga 
nisbatan yuqori bo‘ladi. Shuning uchun ham issiqlikning yo‘qolishi, ya’ni oqova 
gaz bilan tashqariga chiqib ketishi, biroz bo‘lsa-da, yuqoriroqdir. Yonilg‘ilar, 
yoqilg‘i resurslarining yildan-yilga kamayib ketishi va elektr energiya narxining 
ortib turishi avtogen jarayonlarning mavqeini yuqori ko‘rsatkichga ko‘tarib kel-
moqda. Chunki avtogenli agregatlarga deyarli yoqilg‘i yoki qizitish uchun elektr 
energiyasi berilmaydi. Haroratni orttirish uchun ko‘pincha pechga oksidlash uchun 
purkalayotgan havo yoki texnologik kislorod qizdirib beriladi. 

---

39 
Shunday pechlar sirasiga kirgan Vanyukov pechi XX asrning o‘rtalarida taklif 
etilgan. Keyinchalik 90-yillarga kelib, u sanoatda keng ishlatilib, suyuq vannada 
eritish (ya’ni Vanyukov) pechi nomini oldi. 1.5-rasmda “Vanyukov pechi”ning 
umumiy ko‘rinishi tasvirlangan. Bu pech haqida keyingi bo‘limlarda batafsil so‘z 
yuritiladi.