|
xarajatlari.
1-rasmda ko‗rsatilganidek, avtomatik ravishda yuzaga keladigan
byudjet defitsiti hamda profitsitlari hajmi, o‗z navbatida, o‗rnatma
stabillik soliqda SMM kattaligi o‗zgarishiga soliqlardagi o‗zgarishlar
ta‘sirchanligiga bog‗liq. Agar SMM o‗zgarishi ortidan soliq tushumlari
shiddat bilan o‗zgarsa, u holda T chiziq og‗ishi tik bo‗ladi, T bilan G
orasidagi vertikal masofa, ya‘ni, davlat byudjeti defitsiti yoki profitsiti
katta bo‗ladi. Buning natijasi iqtisodiy yuksalishning pasayishi va davlat
byudjetining defitsitini bartaraf etish va byudjet profitsitini yuzaga
keltirish tendensiyasini shakllantirish bo‗ladi.
Shunday qilib, Keyns nazariyasi bo‗yicha fiskal siyosatning asosiy
ko‗rsatkichi byudjet pozitsiyasining o‗zgarishi, ya‘ni, byudjet defitsiti
yoki profitsiti hajmini oshirish hisoblanadi.
Soliq tartibotining neoklassik modeli ―takliflar iqtisodiyoti‖
nazariyasiga asoslanib, uning tarafdorlari jamg‗armalar o‗sishi va
investitsion faoliyat kengayishini ta‘minlovchi shartlardan biri sifatida
soliqlarning past darajasi ekanligini ta‘kidlashadi. Buning uchun ular A.
Lafferning byudjeti konsepsiyasidan foydalanib, unda soliqlarning
chegaraviy stavkalari asosiy o‗zgaruvchan kattalik hisoblanadi. Masalan,
agar chegaraviy stavkalar yetarlicha yuqori darajaga erishgan bo‗lsa, u
holda tadbirkorlik tashabbuslari va ishlab chiqarishni kengaytirishga
rag‗bat kamayadi, foyda pasayadi, soliq to‗lashdan bo‗yin tovlash
jarayonlari kuchayadi, o‗z navbatida, umumiy soliq tushumlari ham
kamayadi. Chegaraviy soliq stavkalarini kamaytirish qarama-qarshi
ta‘sirni yuzaga keltiradi.
Davlat moliyasi uchun soliqlarni kamaytirish oqibati tahlili Laffer
egri chizig‗i asosida amalga oshiriladi. Soliq tushumlari soliq stavkalari
va soliq bazasi mahsuli ekanligini hisobga olgan holda, Laffer ular
o‗rtasidagi grafik o‗zaro aloqani kuzatadi (2-rasm) va soliqqa tortish
me‘yorlaridagi o‗zgarishlarning byudjet tushumlariga ta‘sir samarasi
soliq stavkasi bo‗yicha mahsulot ishlab chiqarish elastikligiga bog‗liq
degan xulosaga keladi. Uning qiymati – 1 ga yetganda, soliq tushumlari
pasaya boshlaydi. Shunday qilib, soliqqa tortish me‘yorining 0 dan
100% gacha o‗sishi ta‘sirida davlat byudjetiga tushumlar 0 dan muayyan
maksimal darajagacha o‗sadi, keyin esa undan yuqori soliq stavkalari
iqtisodiy faollikni sekinlashtirishi va soliq bazasini qisqartirishi tufayli
yana 0 gacha pasayadi.
2-rasm. Laffer egri chizig„i
Laffer egri chizig‗i miqdoriy mezonlarni o‗rnatmagan, ular keyinroq
ishlab chiqilgan. Foydadan barcha soliq chegirmalari uning yarmidan
oshmasligi lozimligi belgilab qo‗yilgan, chunki aks holda soliqning
ishlab chiqarish-rag‗batlantirish funksiyasi ta‘siri buziladi va u iqtisodiy
faoliyatga nostabillashtiruvchi ta‘sir ko‗rsata boshlaydi. Foydaning 1/3
qismi yoki qiymatining 30-40 foizidan iborat soliq chegirmasi optimal
hisoblanadi.
Shunday qilib, neokeynschilar soliq tartiboti mexanizmini soliq
darajalaridagi o‗zgarishlar asosida (antisiklik siyosat o‗tkazish vositasi
sifatida ularni pasaytirish, yuksalish davrida ishbilarmon faollikni
sekinlashtirish maqsadida uni oshirish) neoklassiklar esa – jamg‗armalar
va investitsiyalarning yuqori darajasini saqlab qolish, shuningdek,
umumiy soliq tushumlarini kengaytirish uchun soliqlarning umumiy
darajasini keng miqyosda va maqsadga yo‗naltirilgan tarzda kamaytirish
asosida quradilar.
Muhtaram Yurtboshimiz ta‘kidlab o‘tganidek, soliq siyosatining
avvalgi yilla-ridagi holatining tanqidiy tahlili mazkur sohada bir
maromda iqtisodiy o‘sishga, ishbilarmonlik va investitsiyaviy faollikni
oshirishga, sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishga, shuningdek,
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘iluvchan-ligi zaruriy
darajasini ta‘minlashga to‘sqinlik qilayotgan bir qator tizimli muam-
molarning mavjudligini ko‘rsatdi. Mavjud tizimli muammolarni bartaraf
etish, 2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan
soliq yukini kamaytirish va soliq solish tizimini sod-dalashtirish, soliq
ma‘muriyatchiligini takomillashtirish vazifalarini amalga oshirish
maqsadida keng jamoatchilik muhokamasi natijalari hamda Xalqaro
valyuta jamg‘armasi, Jahon banki va xalqaro ekspertlarning
tavsiyalariga asoslanib ishlab chiqilgan O‘zbekiston Respublikasining
soliq siyosatini takomillashtirish kontsep-tsiyasining asosiy yo‘nalishlari
belgilab olindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
