Davlat moliyasi
tarkibi
Davlat byudjeti
Respublika
byudjeti
Mahalliy
byudjetlar
Byudjetdan
tashqari fondlar
Davlat
krediti
Davlat
korxonalari
moliyasi
mazmunini ko‗rib chiqishga o‗tamiz.
Davlat moliyasi tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
– davlat boshqaruvining turli darajalari byudjetlari;
– byudjetdan tashqari fondlar;
– davlat krediti;
– davlat korxonalari moliyasi.
Davlat moliyasining tarkibiy qismida respublika va mahalliy
daraalarda shakllanadigan o‗zaro byudjet aloqalari muhim o‗rin tutadi.
Turli darajadagi byudjetlar (respublika, mahalliy) mos ravishda
respublika hamda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining
faoliyati uchun moliyaviy baza sanaladi.
O‗zbekiston Respublikasida umumiy funksiyalarni bajarish uchun
davlat byudjeti tuziladi, buning natijasida quyidagilar ta‘minlanadi:
1) iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo‗yicha umumdavlat tadbirlarini
amalga oshirish;
2) ijtimoiy sohani rivojlantirish;
3) tashqi chegaralarni qo‗riqlash;
4) qurolli kuchlar ta‘minoti;
5) boshqaruv organlari ta‘minoti;
6) xalqaro iqtisodiy va siyosiy bitimlarni bajarish.
Respublika byudjeti quyidagi maqsadlar uchun taqsimlanadi:
– ijtimoiy ishlab chiqarishning ilg‗or tuzilmasini ta‘minlash;
– iqtisodiy rivojlanishning ijtimoiy yo‗nalganligini kuchaytirish;
– muayyan hudud fuqarolari ijtimoiy himoyalanganligining yagona
darajasini ta‘minlash.
Mahalliy byudjet:
– iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda foydalaniladi;
– ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta‘sir qiladi;
– mahalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
raqobatbardoshligini oshirish, hududiy infratuzilmani yaratish va mehnat
resurslarini qayta tiklash xarajatlarini moliyalashtirishga imkon beradi.
Mahalliy byudjetlar sezilarli darajada iqtisodiy jarayonlarni tartibga
solish, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish, hududiy infratuzilmani
3
И.Н.Мысляева Государственные и муниципиальные финансы .-М.:Инфра-М, 2013.-393
rivojlantirish va mehnat resurslarini ishga tushirish uchun foydalaniladi.
Mahalliy byudjetlar ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda muhim o‗rin
tutadi.
Mustaqil moliya bo‗g‗ini davlat korxonalari moliyasini vujudga
keltiradi. Uning paydo bo‗lishi bir qator G‗arbiy Yevropa mamlakatlari
(Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Germaniya, Avstriya) iqtisodiyotida
davlat sektorining rivojlanishi bilan bog‗liq bo‗lib, Ikkinchi jahon
urushidan keyin bu jarayon juda keng tarqalgan. Uning asosiy maqsadi
o‗ziga xosligi tufayli past rentabellikka ega va shu sababli tadbirkorlik
uchun foydasiz (temir yo‗l, havo transporti, elektr energiyasi, gaz,
ko‗mir sanoati va h.k.), biroq o‗ta muhim ishlab chiqarish sohalarini
saqlab qolish va rivojlantirish orqali xususiy xo‗jalikni qo‗llab-
quvvatlash sanaladi.
Shunday qilib, davlat korxonalari xususiy tadbirkorlik manfaatlari
va milliy iqtisodiy muammolar o‗rtasidagi ziddiyatni bartaraf etishga
urinishni o‗zida aks ettiradi. Shu bilan birga, davlat korxonalari moliyasi
– bu davlat moliyasi bo‗g‗inidir. U orqali davlat milliy daromadlarni
birlamchi taqsimlashda ishtirok etadi, ushbu korxonalarda vujudga
keltirilgan daromadlarning bir qismini o‗z qo‗lida to‗playdi. Davlat
korxonalari o‗zlariga biriktirilgan asosiy va aylanma jamg‗armalarga
ega, mustaqil smeta bo‗yicha faoliyat yuritib, davlat byudjeti bilan
qonunchilik asosida tartibga solingan o‗zaro munosabatlarni amalga
oshirishadi. Korxona turiga qarab ular turli darajada avtonomlik, ishlab
chiqarish va moliyaviy mustaqillikka ega bo‗ladi.
Davlat moliyasining maxsus qismi sifatida davlat krediti mazmunini
tashkil etuvchi pul munosabatlari namoyon bo‗ladi. Davlat kredit
munosabatlari korxona, tashkilotlar va aholining vaqtinchalik bo‗sh
mablag‗larini jalb qilish va ularni davlat xarajatlari moliyalashtirilishini
ta‘minlash uchun davlat hokimiyati organlariga vaqt bo‗yicha o‗tkazish
bilan bog‗liq ravishda yuzaga keladi.
Davlat krediti – barcha darajadagi hokimiyat va boshqaruv organlari
qarz oluvchi, kreditor hamda kafil sifatida namoyon bo‗ladigan pul
munosabatlaridir.
Davlat kreditida bu munosabatlar korxona, tashkilotlar va aholining
vaqtinchalik bo‗sh pul mablag‗larini jalb qilish va ularni davlat
ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun davlat organlariga o‗tkazish bilan
bog‗liq. Xalqaro kreditda xorijiy davlatlar, ularning kompaniyalari,
firmalar, shuningdek, xalqaro va davlatlararo moliyaviy muassasalar
o‗zaro munosabatlarga kirishadi.
Davlat moliyasining tarkibiy qismida byudjetdan tashqari fondlar
alohida bo‗g‗inni vujudga keltiradi. Davlat byudjeti ko‗p jihatdan
daromadlar xarajatlarning aniq turlariga biriktirilmaganligi tufayli
mablag‗lar jalb qilinishiga imkon beradi. Biroq sarf-xarajatlar satrlari
bo‗yicha mablag‗larning ortiqcha jalb qilinishiga erishish mumkin emas,
xususan, ijtimoiy ehtiyojlar alohida tashvish uyg‗otadi, chunki har doim
bu maqsadlar uchun xarajatlarni kamaytirish xavfi mavjud. Shuning
uchun rivojlantirish lozim bo‗lgan eng keskin sohalarni aniqlab olish,
kelib tushayotgan mablag‗larning maqsadli yo‗naltirilishi va
foydalanilishini ta‘minlash o‗ta muhimdir. Mazkur holat tegishli
byudjetdan tashqari fondlardan maqsadli umumdavlat vazifalarini
moliyalashtirishni tashkil etish uchun jiddiy asos bo‗ldi.
Byudjetdan tashqari fondlar qat‘iy maqsadli vazifa, avtonom
boshqaruvga ega bo‗lib, maxsuslashtirish va byudjetdan maxsus davr
uchun o‗ta muhim ahamiyatga ega muayyan xarajatlarni ajratish asosida,
yoki xususiy daromad manbalarini fondlarga biriktirib qo‗yish asosida
shakllantirilishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida
ikkala usul ham qo‗llaniladi. Byudjetdan tashqari fondlarni
shakllantirishning
maqsadi
jamiyat
uchun
favqulodda
muhim
xarajatlarni byudjetga qo‗shimcha ravishda mustaqil daromad manbalari
bilan ta‘minlashdir.
Byudjet defitsiti ham byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish
maqsadga muvofiqligini belgilab beruvchi muhim omillardan biridir.
Byudjet xarajatlarining daromadlardan ortib ketishi nafaqat uni qoplash
uchun qo‗shimcha moliyaviy resurslar topishni, balki korxonalar,
tashkilotlar, muassasalar va aholi tomonidan kelib tushayotgan
mablag‗larni xarajatlarning muayyan turlarini qoplash uchun qayta
taqsimlashni talab qiladi. Mulkchilik va boshqaruv shakllarining xilma-
xilligi byudjet metodlari bilan birga jamiyatda pul mablag‗larini qayta
taqsimlash zaruratini taqozo etadi.
Davlat moliyasini tashkil etish va ishlash tamoyillarini belgilab olish
muhim metodologik omil sanalib, bu iqtisodiyotning davlat va mahalliy
sektorlarini rivojlantirishga moliyaning ta‘sir yo‗nalishlarini aniqlash,
ularni ishlash mezonlarini ishlab chiqishga imkon beradi.
Davlat va mahalliy moliya axborot oqimlariga tayanadi. Hukumat
qarorlarini qabul qilish axborotlar majmuiga asoslangan. Kelib
tushayotgan axborotlar tahlili qaror qabul qilish vaqtida ham, uni
bajarish jarayonini nazorat qilishda ham muhimdir. Ushbu axborotlar
tezkor va statistik hisobotlarda, shartnoma va bitimlarda, hisoblashish
hujjatlari va boshqalarda mujassam bo‗ladi.
Davlat moliyasi aniq maqsadli yo‗nalishga ega. Ular jamiyatning
alohida qatlamlarining muayyan ijtimoiy-siyosiy manfaatlariga ta‘sir
qiladi. Biroq o‗zining barcha jihatlariga ko‗ra ular davlat va mahalliy
vazifalarni hal etishga yo‗naltirilgan.
Davlat moliyasi davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
funksiyalarini bajarishi uchun zaruriy pul mablag‗lari bilan ta‘minlashga
yo‗naltirilgan mamlakatning moliya tizimining muhim bo‗g‗inidir.
O‗zining iqtisodiy mohiyatiga ko‗ra davlat moliyasi ijtimoiy mahsulot
va milliy daromadni taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonida
davlat ixtiyorida pul jamg‗armalarini shakllantirish va mazkur
davlatning pul jamg‗armalaridan kengaytrilgan takror ishlab chiqarishni
rivojlantirish bo‗yicha xarajatlarga, jamiyat a‘zolarining o‗sib
borayotgan ijtimoiy madaniy ehtiyojlarini qondirishga, mudofaa va
boshqarish sohalarini moliyaviy ta‘minlash bo‗yicha ehtiyojlarni
qondirishga ishlatish bilan bog‗liq makroiqtisodiy munosabatlar
tizimidir. Davlat moliyasining o‗ziga xos xususiyati shu bilan
belgilanadiki, unda qatnashuvchi subyekt sifatida davlatning o‗zi
maydonga chiqadi.
Davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati turli-tuman talqin
qilinadigan bo‗lib, uning tarkibida alohida o‗zaro bogliq bo‗g‗inlar
mavjud bo‗lib, ularning har biri o‗ziga xos funksiyalarni bajaradi. Davlat
moliyasining tarkibiga quyidagilar kiritiladi: davlat boshqaruvining turli
darajalarida shakllantiriladigan byudjet munosabatlari, byudjetdan
tashqari jamg‗armalar, davlat krediti munosabatlari, davlat korxonalari
moliyasi. Yuqorida sanab o‗tilgan davlat moliyasi bo‗g‗inlarining
funksional vazifalari
yordamida
davlat
iqtisodiy
va
ijtimoiy
jarayonlarning keng spektrlariga ta‘sir qiladi, tarmoq va hududiy
muammolarni hal qilish imkoniyatlariga ega bo‗ladi.
Davlat moliyasi davlatning umumiy daromadlarini shakllantirish
va davlat xarajatlari yo‗nalishini o‗z ichiga oluvchi qiymat taqsimot
munosabatlarini o‗zida aks ettiradi. Byudjet davlat moliyasining asosiy
bo‗g‗ini hisoblanadi. Chunki byudjet orqali YaIMning taxminan 20-
25%i qayta taqsimlanadi. Davlat byudjet orqali yirik miqdordagi pul
resurslariga ega bo‗ladi. Bunday pul resurslari orqali davlat o‗zining
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa vazifalarini amalga
oshiradi.
Byudjet munosabatlari yordamida moliyaviy usulda qayta
taqsimlash natijasida milliy daromadning sezilarli qismi jamlanadi.
Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, markaziy va mahalliy hokimiyat organlari
faoliyatining moliyaviy bazasi davlat byudjeti hisoblanadi.
Byudjet iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, chunki uning moddiy
asosini ijtimoiy ishlab chiqarish natijasida olinadigan pul daromadlari
tashkil etadi. Shuning uchun ham har qanday mamlakatda byudjet
munosabatlarini tashkil qilish jarayonida ishlab chiqarish manfaatlari
hisobga olinishi lozim.
Byudjet vositasida davlat iqtisodiyotga faol ta‘sir qilish
imkoniyatlariga ega bo‗ladi. Chunki byudjet vositasida iqtisodiyotning
yirik miqdordagi pul resurslari tarmoqlar va hududlar o‗rtasida qayta
taqsimlanadi. Demak, byudjet daromadlarini shakllantirish va ulardan
ijtimoiy extiyojlar uchun foydalanish jarayonida davlatning barcha
tarmoq va sohalaridagi pul daromadlari va jamg‗armalarni tartibga
soladi, mamlakatlarning turli hududlaridagi iqtisodiy potensial,
investitsion faollikni va barqaror iqtisodiy o‗sishni ta‘minlash bilan
bog‗liq hududiy muammolarni hal qilish imkoniyatlariga ega bo‗ladi.
Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holda, davlat moliyasining
tarkibiy qismi sifatida davlat byudjeti 4 asosiy sifat belgilari bilan
tavsiflanadi:
Byudjet davlat qo‗lida milliy daromadni bir qismini jamlash va ijtimoiy
ehtiyojlar uchun undan foydalanish bilan bog‗liq qayta taqsimlash
munosabatlarining alohida iqtisodiy shakli hisoblanadi.
Byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning o‗ziga xos
shakli sifatida imperativ xarakterga ega bo‗lgan pul munosabatlari
hisoblanadi.
Byudjet orqali milliy daromadni ijtimoiy ishlab chiqarishning muhim
sohalari o‗rtasida, iqtisodiyot tarmoqlari ichida, ijtimoiy faoliyat sohalari
o‗rtasida, mamlakat hududlari o‗rtasida qayta taqsimlash amalga
oshiriladi.
Byudjetning taqsimlash sohasi davlat moliyasida muhim rol o‗ynaydi.
Demak, byudjetning iqtisodiy mohiyati nuqtayi nazaridan mustaqil
iqtisodiy kategoriya sifatida ko‗rib utiladigan bo‗lsa, davlatning
moliyaviy asosini qonuniy o‗rnatilishi nuqtayi nazaridan esa byudjet
davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida ko‗rib chiqiladi.
O‗zining jamiyat taraqqiyotidagi ijtimoiy iqtisodiy funksiyalariga
asoslangan holda byudjetdan tashqari jamg‗armalar davlat moliyasida
muhim ahamiyatga egadir.
Davlatning byudjetdan tashqari jamg‗armalari asosan ijtimoiy
muammolarni hal qilish maqsadida markazlashtirilgan shaklda ijtimoiy
ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan pul daromadlarini bir qismini
ijtimoiy extiyojlar yo‗nalishida foydalanish uchun qayta taqsimlash
jarayonida shakllantiriladigan pul jamg‗armasidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |