12-BOB
DAVLAT MOLIYASINI BOSHQARISHDA DAVLAT
MOLIYAVIY NAZORATINI AMALGA OSHIRISHNING NAZARIY VA
TASHKILIY ASOSLARI
12.1. Davlat moliyaviy nazorat organlari, ularning vazifalari va
funksiyalari
Bozor iqtisodiyoti uchun davlat moliyaviy nazorati faoliyatning
alohida bir sohasiga aylanib boradi. Davlat moliyaviy nazoratning
ob‘yekti bo‗lib boshqarishning barcha darajalarida moliyaviy
330
resurslarning shakllanishi va ishlatilishidan taqsimlanish jarayonlari
maydonga chiqadi. Bu boradagi davlat moliyaviy nazorati avvalo davlat
moliyaviy resurslaridan maqsadga muvofiq va samarali foydalanishi,
davlat mulkidan oqilona foydalanishini ta‘minlashga xizmat qilmog‗i
lozim.
Rossiyalik iqtisodchi olim N.S.Maleinning fikricha, ―Moliyaviy
nazorat – moliyaviy, kredit va xo‗jalik organlari (tashkilotlari)ning
rejalarning bajarilishi jarayonida moliyaviy, byudjet, soliq, kredit, hisob–
kitob va kassa intizomini ta‘minlanishiga qaratilgan va pul xarajatlarining
qonuniyligi, asosligi va oqilonaligini tekshirishdan iborat qonun normalari
bilan tartibga solinuvchi faoliyatidir‖
107
.
Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga
tayanadigan va hokimiyat hamda boshqaruv organlari iqtisodiy-huquqiy
harakatining kompleksli va maqsadga yo‗naltirilgan tizimidir. Moliyaviy
nazoratni tashkil etishda mamlakatning Konstitutsiyasi hal qiluvchi rolni
o‗ynaydi. Uning huquqiy reglamenti davlatning tipiga, uning sotsial-
siyosiy yo‗naltirilganligiga, iqtisodiy tarqqiyot darajasiga, mulkchilik
shakllarining nisbatiga bog‗liq. Davlat moliyaviy nazorati YaIM
taqsimlanishining qiymat proportsiyalarini kuzatishga qaratilgan. Bu
nazorat davlat moliyaviy resurslarini shakllantirish, ularning to‗liq va
o‗z vaqtida tushib turishi va ulardan maqsadli foydalanish bilan bog‗liq
bo‗lgan pul resurslari harakatining barcha kanallariga (tarqatiladi)
tegishli hisoblanadi. Bu narsa, eng avvalo, barcha darajalardagi
byudjetlar va nobyudjet fondlarni ishlab chiqish, muhokama qilish,
tasdiqlash va ijro etish, korxona va tashkilotlar, banklar va moliyaviy
korporatsiyalarning moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni anglatadi.
Agar umummilliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilangan (aniqlangan)
bo‗lsa, davlat moliyaviy nazoratchilari ham davlat sektorida va xususiy
hamda korporativ biznes sektorida taftish va tekshirishlarni amalga
oshirish huquqiga egadir. Biroq iqtisodiyotning nodavlat sektorida
davlat tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat faqat soliqlar
107
Малеин Н.С. Кредитно-расчетные правоотношения и финансовый контроль.–М.: Наука.-2009 г. 248 стр.
331
va boshqa majburiy to‗lovlarni ham qo‗shib olgan holda davlat oldidagi
pul majburiyatlarining bajarilishi sohalarini, ularga ajratilgan byudjet
subsidiyalari va kreditlarini sarflashda maqsadga muvofiqlilik va
qonuniylikning rioya qilinishi, shuningdek, hukumat tomonidan
o‗rnatilgan (belgilangan) pul hisob-kitoblarini tashkil qilish,
buxgalteriya hisobi va hisobotni yuritish qoidalariga rioya etilishini
qamrab oladi.
Byudjet tashkilotlarini moliyaviy mablag‗ bilan ta‘minlashda
umudavlat moliyaviy nazoratni mustahkamlash va yanada kuchaytirish,
moliyaviy nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish muammosi
hamisha dolzarb masala bo‗lib kelgan va hozirgi sharoitda ham
dolzarbligicha qolmoqda. Bu esa mazkur sohada ilmiy tadqiqotlar olib
borishning naqadar muhimligini yanada aniqroq ko‗rsatib beradi.
Davlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyati organlarining hamda
mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlarining huquqiy normalari bilan
tartibga solinadigan davlat moliyaviy resurslarining shakllanishi,
taqsimlanishi, maqsadga muvofiq va samarali ishlatilishi ustidan,
shuningdek, davlat va mahalliy mulkdan qonuniy tarzda foydalanish
ustidan nazorat qilish yuzasidan moliyaviy huquq normalari bilan
tartibga solinadigan maqsadli faoliyatdir. Bu faoliyatning asosiy
maqsadi nazorat qilinadigan ob‘yektlar faoliyatidagi kamchiliklarni
topish va mansabdor shaxslarni jazolashdan iborat bo‗lib qolmasdan,
balki bu kamchiliklarning oldini olish, ularga yo‗l qo‗ymaslik,
ogohlantirishdan iboratdir.
Davlat moliyaviy nazorati byudjet to‗g‗risidagi qonun
hujjatlarining moliyaviy nazorat ob‘yektlari tomonidan buzilishi
hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo‗l qo‗ymaslik maqsadida
davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
O‗zbekiston
Respublikasi
Hisob
palatasi,
O‗zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar
davlat moliyaviy nazorat organlaridir. Davlat byudjetining va davlat
maqsadli jamg‗armalari byudjetlarining daromadlari qismi bo‗yicha
davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar doirasida davlat soliq
332
xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi
108
.
Mulkchilik shakllaridan qat‘iy nazar, xo‗jalik yurituvchi
sub‘yektlarni tekshirishni tartibga solish, nazorat organlari tomonidan
ularning faoliyatiga asossiz ravishda aralashuvga yo‗l qo‗ymaslik
maqsadida O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tekshiruvlarni
tartibga solish va nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish
to‗g‗risida‖ 1996 yil 8 avgustdagi №UP-1503 Farmoni bilan Respublika
nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish kengashi faoliyat
ko‗rsatmoqda.
Mazkur Kengash xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar faoliyatini davlat
nazorat
etish
sohasidagi
markaziy
muvofiqlashtiruvchi
organ
hisoblanadi. Kengash qarorlari xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar faoliyatini
tekshirish bo‗yicha davlat nazoratini amalga oshirishga vakolat berilgan
barcha organlar uchun majburiy hisoblanadi.
Kengash tarkibi O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
tasdiqlanadi. Kengash o‗z faoliyatini Respublika nazorat organlarining
faoliyatini muvofiqlashtirish kengashi to‗g‗risida nizomga asosan
amalga oshiradi
109
.
Qoraqalpog‗iston Respublikasi, viloyatlar, shaharlar va tumanlarda
tegishli hududiy komissiyalar tuzilgan bo‗lib, ularning tarkibi
Respublika nazorat organlarining faoliyatini muvofiqlashtirish kengashi
tomonidan tasdiqlanadi.
Kengash faoliyatining maqsadi, mulkchilik shakllaridan qat‘iyy
nazar, xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlarni tekshirishni tartibga solish va
muvofiqlashtirish, ularning ish-faoliyatiga nazorat organlari tomonidan
asossiz ravishda aralashishga yo‗l qo‗ymaslikdan iborat.
Quyidagilar Kengashning asosiy vazifalari qilib belgilangan:
1) Nazorat organlarining xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar ish-
faoliyatini tekshirish masalalari bo‗yicha faoliyatini muvofiqlashtirish;
2) Xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlarning ish-faoliyati bo‗yicha
o‗tkaziladigan tekshiruvlarning umumiy sonini qisqartirish;
108
O‗zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi. (173-moddasi). T.: Norma MCHJ. 2014 y. 96 b.
109
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 19 noyabrdagi № PF-2114–sonli Farmoni.
333
3) Tekshiruvlar, shuningdek nazorat organlarining faoliyatini
qaytarishga
yo‗l
qo‗yuvchi
kompleks
tekshiruvlarning
muvofiqlashtiruvchi rejalarini ishlab chiqish;
4) Tekshiruvlar o‗tkazish bo‗yicha muvofiqlashtiruvchi rejalarga
rioya etilgan holda nazorat organlarining faoliyati ustidan nazorat
o‗rnatish va Kengash bilan kelishilmay turib, rejadan tashqari, qarshi
tekshiruv va nazorat tartibida tekshiruvlar o‗tkazilishiga yo‗l
qo‗ymaslik;
5) Tekshiruvlarni qisqartirish va takomillashtirish maqsadida ularni
tashkil etish tizimini tartibga solish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab
chiqish.
Kengash hududiy komissiyalarining asosiy funksiyalariga:
- xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar faoliyatini tekshirish bo‗yicha
hududiy muvofiqlashtiruvchi reja-grafiklar ishlab chiqish;
- muvofiqlashtiruvchi reja-grafiklar bajarilishiga rioya etilishi
ustidan monitoring o‗rnatish kabi vazifalar kiradi.
Kengash o‗z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi uchun
hamda o‗z maqomiga muvofiq ravishda quyidagi huquqlarga ega:
- respublika barcha vazirliklari va idoralaridan yaqinlashib
kelayotgan davr uchun mo‗ljallangan xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar
faoliyatini tekshiruv rejalarini so‗rash va olish;
-
tekshiruvlarni muvofiqlashtirish bo‗yicha qonunchilikda
belgilangan tartibga rioya etilishini ta‘minlash talab qilingan
ko‗rsatmalarni, Kengash Raisi imzosi qo‗yilgan holda, nazorat
organlariga jo‗natish;
- tekshiruvlarni muvofiqlashtirish to‗g‗risidagi qonunchilikni
buzish yoki Kengash qarorlarini buzishda aybdor bo‗lgan nazorat
organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarga ma‘muriy choralar
belgilanganligi to‗g‗risidagi taqdimnomalarni, Kengash Raisi imzosi
qo‗yilgan holda, jo‗natish;
- nazorat organlarining rejadan tashqari tekshiruvlar o‗tkazish
to‗g‗risidagi qarorlarini, agar ularni o‗tkazish uchun yetarlicha asoslar
bo‗lmasa, bekor qilish.
334
Kengash nazorat organlari tomonidan nazoratni tartibga solish
sohasidagi qonunchilikka qat‘iyy rioya etishi, xo‗jalik yurituvchi
sub‘yektlarning nazorat organlarining noqonuniy harakatlari ustidan
tushgan arizalarini o‗z vaqtida ko‗rib chiqishi, ular yuzasidan qarorlar
qabul qilishi hamda olib borilayotgan ishlarning natijalari to‗g‗risida
hukumatga muntazam ravishda axborot berib turishi shart.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 27 iyundagi
―O‗zbekiston Respublikasi Hisob palatasini tashkil etish to‗g‗risida‖gi
PF-3093 farmoni
110
ga muvofiq O‗zbekiston Respublikasi Davlat
byudjetining ijrosi, davlat aktivlari va passivlarining holati hamda
harakati, qimmatbaho metallar va toshlar bilan operatsiyalar amalga
oshirilishi, oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish, xorijiy kapitalni
respublika iqtisodiyotiga jalb etish va undan samarali foydalanish,
davlatning tashqi qarzi o‗z vaqtida qaytarilishi doimiy monitoringi va
nazoratini ta‘minlash maqsadida - O‗zbekiston Respublikasining Hisob
palatasi tashkil qilindi.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 4 apreldagi
―O‗zbekiston Respublikasi Hisob palatasining faoliyatini tashkil qilishni
takomillashtirish to‗g‗risida‖gi PF-3592-son Farmoniga muvofiq Hisob
palatasi O‗zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti va byudjetdan
tashqari maqsadli jamg‗armalarning maqsadli va samarali ijro etilishi,
davlat aktivlari va passivlarining holati va harakati, oltin valyuta
zaxiralari hamda tashqaridan qarz olishlarni amalga oshirish, boshqarish
va tasarruf etish ustidan davlat nazoratini amalga oshiradigan moliya
nazoratining yuqori organi hisoblanadi.
Hisob palatasi o‗z zimmasiga yuklangan vazifalarni qonuniylik,
xolislik, mustaqillik va oshkoralik qoidalari asosida amalga oshiradi.
Davlat moliyaviy nazorati tizimida Hisob palatasiga katta rol ajratilgan
bo‗lib, u mustaqil va ob‘yektiv organ sifatida O‗zbekiston Respublikasi
Prezidenti va O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisob beradi.
Hisob palatasining nazorat faoliyati O‗zbekiston Respublikasi
110
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 02.04.2005 y.dagi PF-3592-son Farmoni bilan o‘zgartirishlar kiritilgan
335
Prezidentining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy masalalari va tashkiliy-nazorat
masalalari bo‗yicha davlat maslaxatchilari bilan kelishilgan yarim yillik
va yillik Nazorat ishlari dasturlari asosida amalga oshiriladi.
Belgilangan tartibda Hisob palatasining Nazorat ishlari dasturiga
kiritilgan yuridik shaxslar (byudjet tashkilotlaridan tashqari) ro‗yxati
nazorat qilish organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika
Kengashi bilan kelishiladi.
Nazorat tadbirlarining yarim yillik va yillik dasturlari asosida
tekshirishlarni amalga oshirayotganda Hisob palatasi vazirliklar va
idoralarning ma‘sul xodimlarini, shuningdek malakali mustaqil
ekspertlarni jalb etgan holda huquqbuzarliklarning turi va xususiyatini,
huquqbuzarliklarni sabablarini aniqlaydi va ularni bir tizimga soladi.
Yuqoridagi farmonga muvofiq quyidagilar Hisob palatasining
asosiy vazifalari etib belgilangan:
- davlat byudjeti loyihasining makroiqtisodiy ko‗rsatkichlari va
parametrlarini shakllantirish jarayonini chuqur va puxta o‗rganish, ularni
bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni erkinlashtirish
borasida o‗tkazilayotgan siyosatning g‗oyat muhim ustuvor
yo‗nalishlariga, respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish sohasida
qabul qilingan maqsadli kompleks dasturlarga to‗la-to‗kis mos kelishi
nuqtayi nazaridan tanqidiy baholash;
- tarmoqlar va hududlar bo‗yicha davlat byudjetining daromad
qismi shakllantirilishi va ijrosini moddama-modda, har tomonlama
chuqur tahlil etish, byudjet daromadlarining asosiy moddalari bo‗yicha
prognoz ko‗rsatkichlarining realligi va tig‗izligiga baho berish, bunda
yoqilg‗i-energetika kompleksi, qazib chiqarish sanoati, iste‘mol tovarlari
ishlab chiqarish va savdo, iqtisodiyotning daromad hosil qiluvchi boshqa
tarmoq va sohalaridagi zaxiralarni aniqlashga alohida e‘tibor qaratish;
- agrosanoat kompleksidagi xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlarning
moliyaviy holati monitoringini amalga oshirish, qishloq va suv
xo‗jaligini rivojlantirishga ajratiladigan byudjet mablag‗lari hamda
byudjetdan tashqari jamg‗armalarning mablag‗laridan maqsadli, oqilona
va samarali foydalanilishini nazorat qilish;
336
- mahalliy byudjetlar shakllantirilishi va amalga oshirilishini,
ularning balanslanishini muntazam tahlil etish va nazorat qilish,
mahalliy boshqaruv va fuqarolarning o‗zini-o‗zi boshqarish organlari
zimmasiga yuklatilgan vazifalar hamda funksiyalarni bajarish uchun
ularga real moliyaviy mablag‗lar ajratib berish vazifasini hal etish
zarurligidan kelib chiqqan holda respublika va mahalliy byudjetlar
o‗rtasidagi nisbatni maqbullashtirish bo‗yicha takliflar ishlab chiqish;
- byudjetdan tashqari jamg‗armalarga yig‗iladigan mablag‗lari
to‗liq tushishi, ulardan maqsadli, oqilona va samarali foydalanilishi
ustidan qattiq nazoratni amalga oshirish;
- o‗tkazilayotgan
pul-kredit
siyosatini,
milliy
valyutani
mustahkamlash, uning xarid qobiliyatini oshirish, pul massasi va pul
agregatlarini maqbul holga keltirish, bankdan tashqari pul aylanishini
keskin qisqartirish bo‗yicha ko‗rilayotgan chora-tadbirlarni chuqur tahlil
qilish va baholash;
- tashqaridan olinadigan qarzlarning hajmlari va maqsadga
muvofiqligini tanqidiy baholash, olinadigan xorijiy kredit va grant
mablag‗laridan samarali va oqilona foydalanilishini, shuningdek
hukumat tomonidan yoki hukumatning kafolati bilan olingan tashqi
kreditlarga o‗z vaqtida xizmat ko‗rsatilishini qattiq nazorat qilish;
- oltin-valyuta zahiralarining holati va uning harakati ustidan
nazoratni amalga oshirish, tashqi aktivlarni boshqarish bo‗yicha amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarni tahlil qilish va ularni xorijiy banklarda
samarali joylashtirish va qayta joylashtirish bo‗yicha takliflar ishlab
chiqish, oltin-valyuta zaxiralari, shu jumladan, qimmatbaho metallar va
qimmatbaho toshlar bilan o‗tkaziladigan operatsiyalar ustidan nazoratni
ta‘minlash.
O‗zbekiston Respublikasig Moliya vazirligi davlat vazifalari va
funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy negiz yaratishni,
respublika byudjetini ishlab chiqish va ijro etishni, uning daromad qismi
barqarorligini ta‘minlashni, valyuta rejasini tuzish va ijro etishni, pul
337
resurslaridan oqilona va tejab sarflashni ta‘minlaydi.
111
O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Qoraqalpog‗iston
Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari
boshqarmalari va bo‗limlari, davlat sug‗urta idoralari, shuningdek,
ularga qarashli davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari
O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yagona tizimini tashkil
etadi.
Moliya vazirligi o‗z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalar va
tashkilotlar faoliyatini to‗g‗ridan-to‗g‗ri yoki o‗zi tashkil etadigan
organlar orqali muvofiqlashtiradi va yo‗naltiradi.
O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining zimmasiga davlat
moliyaviy nazoratini amalga oshirish bo‗yicha quyidagi asosiy vazifalar
va funksiyalar yuklangan:
111
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Moliya organlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‗g‗risida‖. PQ-№2847-sonli Qarori, 2017 yil 18 mart
338
Do'stlaringiz bilan baham: |