A. A. Q od irov t ib b iy o t

A b u A li ib n S i n o , T a ij im a i h o l i , 1 9 8 0 , 1 8 -1 9 - b e t la r .
6 — T ib b iy o t tarixi
81

---

Ib n S ino vazirlik vazifasini yaxshi bajarayo tg an b o ‘lsa h am o ‘zini 
siyosatchi arbob em as, balki olim deb hisoblardi. S h un ing u c h u n o ‘z 
faoliyatida ilm iy-ijodiy ishlarni b irinchi o ‘ringa q o ‘yardi. U davlat ishlari 
orasid a, h a tto harbiy yurish lar v aq tid a h am q ulay fursat b o ‘lib qolsa, 
kitob o 'q is h va asar yozish b ilan sh u g ‘ullangan.
S ham s u d -D a v lan in g harbiy y u rish lard a n birida kasali avj olib ketib, 
ahvoli o g 'irlash ib qoladi. U n i tu zatish u c h u n ibn S in o n in g h a r q a n c h a 
urinishiga qaram ay, u H am adon ga qaytish y o 'lid a vafot etadi.
Sham s ud-D avlaning o ‘rniga taxtga o ‘tirgan o ‘g ‘li Sam o u d-D avla ibn 
S inoga n isb atan u n c h a lik iltifot qilm aydi. S h un in g u c h u n Ibn Sino 
vazifasini to pshirib, saroydan ketadi. O lim ning m aqsadi o ‘z ilm iy-ijodiy 
is h la rin i d a v o m e ttiris h ed i. A m m o , Ib n S in o n in g o ld id a y an g i 
q iy in ch ilik lar paydo b o ‘ladi. S aroydagi Ibn S in o d a n n o ro zi kishilar va 
harb iy lar yangi sh o h n in g olim ga n isb atan iltifotsizlig id an foydalanib, 
unga qarshi g 'a ra z li ishlar qila boshlayd ilar. Ib n S ino b u h u ju m la rd an
qu tilish va o 'z in in g hayoti h am d a ijodiy ishlari u c h u n q ulay sh aro it 
to p ish m aq sad id a b o ‘lsa kerak, Isfaxon h u k m d o ri A ’lo u d -D a v lag a xat 
yozib, unga x izm at qilishga tayyor ekanligini bildiradi. Bu x atd an S am o 
u d -D a v la n in g vaziri Toj u l-M u lk x ab a rd o r b o ‘lib qolib, u n i shohga 
m a ’lu m qiladi. S am o u d -D a v la Ibn S in o n i hibsga olish h aq id a farm o n
berad i. A m m o, o lim n in g d o ‘stlari un i b ir ish o n ch li kishinin g uyiga 
jo y lash tirib , yashirib q o ‘yadilar. Ibn S ino bu y erda h a m v aq tn i b ek o r 
o ‘tkazm ay, o ‘z asarlari ustida ishni davom etdiradi. Bu haq d a A bu U bayd 
Ju zjo n iy quyidagilarni yozgan: " 0 ‘sh an d a shayx A bu G ‘olib a l-A tto r 
d egan kish ining uyida yashirin ib yo tard i. M en u k ish id an ”A sh-shifo" 
kito b in i tugatib b erish n i so ‘radim . Shayx u y egasidan q o g ‘oz va siyoh 
olib kelishni iltim os qildi. U kishi shayxning s o ‘ra g an larin i k eltirib 
berdi. Shayx o ‘z q o i i bilan yigirm a qism d an ib o rat sak kizdan b ir taboq 
q o g ‘ozga asosiy m asalalarn i yozib chiqdi. B unda u b iro rta k itobga h am
qaram ay d i, b iro rta m an b ag a h am m u ro jaat q ilm ad i. B arch asin i y o d d an
yozdi".
Shayx dasta-dasta qog‘ozlarni oldiga q o ‘yib olib, sarlavhalari q o ‘yilgan 
h a r b ir m avzuga n a z a r ta sh la rd i-d a yozishga kirish ard i. H a r ku ni 50 
v a ra q y o z a rd i. Bu y e rd a J u z jo n iy Ib n S in o n in g h a r k im d a h a m
b o ‘laverm aydigan u ch ta fazilatini ko ‘rsatib bergan. B irinchidan, Ibn Sino 
h a r qanday m ushkul vaziyatda ham tushkunlikga tushmasligi; ikkinchidan, 
unin g z o ‘r ish qobiliyatiga ega ekanligi; u c h in c h id a n un in g o ‘ziga xos 
takom illashgan ish uslubi borligi. Bularga yana Ibn Sinoning o ‘z asarlarini 
y o d d an yozishligi q o ‘shilsa, bu olim ning h aq iq ata n buyuk iste’dod egasi 
ekanligiga guvoh b o ‘lam iz.
Ib n S ino o ‘sh an d a, y ashirin ib y otgan jo y id a o ‘zining "K itob ash- 
shifo" n o m li asarini tu g atish arafasida edi. A m m o , u n i bu y erd an top ib
82

---

olib, sh ah a r chekkasidagi q a l’aga qam ab q o ‘ydilar. O lim bu q a l’ada to 'r t 
oycha qam alib yotdi. Bu yerda ham u tushkunlikga tushm ay, o ‘ziga xos, 
m ato n at bilan kitob yozishni davom ettirdi. X ususan, Ibn Sino bu qal’ada 
"K itob al-hidoiya" ("T o ‘g‘ri y o ‘l kitobi"), "H ayyi ibn Y akzon" ("U yg‘oq 
o ‘g ‘li tirik") va "K itob al-q u lan j" ("Y o‘g‘on ichak yallig‘lanishi") n o m li 
u ch ta asar yaratdi. B ularning oldingi ikkitasi falsafaga, keyingisi esa tibga 
oiddir. Bu voqea 1023-yilda b o ‘lib o 'tg a n edi. D em ak, "K itob al-qulanj" 
1023-yilda yozilgan.
0 ‘sha vaqtda Isfaxon hukm dori A ’lo ud-D avla H am adonga yurish qilib, 
u yerga bostirib keladi. Sam o ud-D avla bilan Toj ul-M ulk qochib ketadilar. 
B uning n atijasid a Ib n S ino hib sd an qutilad i. A bu U bayd u n i kutib olib, 
b ir ta n ish kishining uyiga jo y lash tirib q o ‘yadi. A m m o , Ib n S in on in g 
H a m a d o n d a qolishi xavfli edi. Sam o u d -D a v la bilan Toj u l-M u lk qaytib 
kelganlaridan so‘ng uni yana hibsga olishlari yoki boshqa yo‘l bilan u n d an
o ‘ch olishlari m u m k in edi. S h uning u c h u n Ibn Sino bu sh aharga kelgan 
ukasi M ahm ud va shogirdi Juzjoniy bilan H am ado nd an yashirincha chiqib 
ketadilar va Isfaxon tom onga jo ‘naydilar. Ularni Isfaxon darvozasi yaqinida 
A ’lo u d -D a v la yuborgan kish ilar kutib oladilar. B un d an k o ‘rin ad ik i, 
A ’lo u d -D a v la Ib n Sinoga n isbatan h u rm atn i bajo keltirgan.
B ir oz v aq td an so ‘ng Ib n S in o n i saroyga chorlayd ilar. Bu yerd a uni 
A ’lo u d-D avla qabul qilib, saroy ahllariga tanishtiradi. A ’lo ud -D avlaning 
saroyida "M ajlisi ulam o" ("O lim lar majlisi") tashkil etilgan b o ‘lib, u n d a 
saroydagi b archa olim lar birlashgan edilar. Ibn S inoni h am bu anjum anga 
kiritad ilar. M ajlis a ’zo lari h a r ju m a kuni k ec h q u ru n yig‘ilishib, fann in g
tu rli so h a la ri b o ‘y ic h a s u h b a tla r, b a h s la r va m u n o z a ra la r o 'tk a z ib
turarkanlar.
A ’lo u d -D a v la n in g o ‘zi h am o ‘qim ishli, b ilim d o n kishi b o ‘lgan. 
S huning u ch u n anju m an n i k o 'p in c h a un in g o ‘zi olib borgan. A bu U bayd 
Ju zjo n iy n in g y o zish icha "M ajlisi ulam o" a ’zo larin in g o rasida Ib n Sino 
o ‘z b ilim in in g ch u q u rlig i va kengligi jih a tid a n b o sh q alard an ajralib 
turarkan. Shuning u ch u n A ’lo u d -D a v la Ibn Sinoga alohida h urm at bilan 
qararkan.
Isfaxonda Ibn Sino 14 yilcha (1024— 1037) yashagan. Bu yerda h am u 
o ‘zinin g ijodiy faoliyatini davom ettirib , tu rli so halarga oid k o 'p g in a
asarlar, sh arh la r va kito b larg a q o ‘sh im ch alar yozgan.
T arixiy m a ’lu m o tlarg a k o ‘ra Isfaxonda Ibn S ino rahbarlig id a bir 
kasalxona barpo etilgan. U ni "Davolash uyi" deb atagan ekanlar. Kasalxonaga 
bun d ay nom berishning o ‘z tarixi b o r ekan. Ibn Sino to m o n id a n tuzilgan 
lo y ih ad a b u k asalxona "D avolash u y i”, deb atalg an ek an. L oyihani 
tasd iq lash d a A ’lo u d -D a v la bu so 'z n i "B em orlar uyi", deb o 'z g a rtirib
q o ‘yibdi. S h u n d a Ib n S ino od o b va m uloyim lik bilan A ’lo u d -D a v lag a 
kasalxonani "D avolash uyi" deb atash m aqsadga m uvofiq, ch u n k i b u n d a
83

---

b em o rlard a kasallikdan qu tilish u m id i p ay d o b o ‘ladi. "B em orlar uyi" 
d eg an d a esa, um idsizlik hissi kelib ch iq ish i m u m k in , deb tu sh u n tirib d i 
va q o ‘shib q o ‘yibdi — "M ening k o ‘p yillik tajrib am sh u n i k o ‘rsatdiki, 
x astalik dan qu tilish m um kinligi h aq id a ish o n ch pay do b o 'lish i b em o r 
u c h u n ju d a yaxshi dorilard an biridir". S h u n d a A ’lo u d -D a v la Ibn Sinoga 
q arab , b ir oz o ‘ylab q olibdi, so ‘ng "B em o rlar uyi" degan s o ‘zn i keskin 
o ‘ch irib , "D avolash uyi" deb yozib q o ‘yibdi.
A bu U bayd Juzjo n iy Ib n S inoning tibbiy asarlari va am aliy tabiblik 
faoliyati haqida u n chalik k o ‘p m a ’lum ot berm agan. F aq at olim ning tibga 
oid b a ’zi asarlari q a c h o n va q ayerda yozilganligi h aq id a q izq a-q isq a 
m a ’lu m o t berib o ‘tgan. Bir jo y d a Shayx b em o rla rn i davolash jara y o n id a 
k o ‘p tajrib a hosil qildi. U la rn i "A l-qonun" kitobiga k iritm o q c h i b o ‘ldi, 
lekin u la r "Q onun" kitobi yozilishidan o ld in turli sabablar bilan y o ‘qolib 
ketdilar" deb xabar qilgan, xolos.
Ib n S inon in g am aliy tabiblik faoliyati h aq id a esa "O lim b ir m arta 
o ‘zin i bosh o g ‘rig‘i kasalligidan tu zatg a n edi va x o razm lik b ir ayolni 
o ‘pka sili kasalligidan davoladi", deb yozish bilan ch ek lang an. B izning 
fikrim izch a Ibn S ino k o ‘p ro q sh o h la r va k a tta am ald o rla rn i davolash 
bilan b an d b o ‘lgan b o ‘lsa kerak.
Biz yuqo rida Ibn S inoning tibga oid asosiy asarlarini k o ‘rsatib o ‘tdik. 
R asm iy m a ’lu m o tlarg a b in o a n Ib n S ino tibga oid 31 asar ta s n if etgan. 
S hulard an eng kattasi va eng m u h im i "Tib qonunlari" kitobidir. Ib n Sino 
an a shu kitobi tufayli ja h o n g a m a sh h u r b o ‘lib ketgan.
Ibn S ino asarlarin in g h am m asi h a m bizgacha yetib kelgan em as. 
U larning k o ‘pi vaqt o ‘tishi va turli suronli voqealar natijasida y o ‘q b o ‘lib 
ketgan. M asalan, o lim n in g k o ‘p asari G ‘az n a sh ahridagi k u tu b x o n ad a 
saqlangan ekan. 1150-yilda b u shah arg a o ‘t k etg an id a shu k ito b lar ham
yonib ketibdi.
Abu U bayd Juzjoniyning yozishicha "Tib qonunlari" dastlab 14 jilddan 
iborat b o ig a n . K eyin u 5 jildg a keltirilgan. H o z ir b u kitob o ‘zbek va rus 
tillarid a 6 jild lik qilib ch o p ettirilgan.
Ibn Sino hayotining so‘nggi davri haqida Juzjoniy quyidagi m a ’lum otni 
bergan: "U stoz jism oniy jih a td a n ju d a b a q u w a t odam edilar. U kishining 
tan asi kasalliklarga n isb atan ch id am li edi. A m m o , 4 25 -h ijriy (1035- 
m ilodiy) yilning yozida u kishida q an d ay d ir ichak kasalligi paydo b o ‘lib, 
unga h a r q a n c h a m uo laja q ilsalar h am tu zalm ad i. A ksinch a kasallik 
o g ‘irlashaverdi. H e c h q an d ay dori k o r qilm adi. B unday ahvol bir yildan 
o rtiq davom etdi. N ih o y a t, u sto zn in g d a rm o n i b u tu n la y q urib , ahvoli 
h ad d a n tash q ari o g 'irlash ib qoldi va kasalni tu zatish u c h u n h a r q a n c h a 
u rin ish larg a q aram ay , 427-yil (1 0 3 7 -m ilo d iy )n in g 2 4 -iy u n id a usto z 
o la m d a n o ‘tdi. S h u n d ay qilib q a n c h a d a n - q a n c h a o d a m la rn i o ‘lim
chang alidan olib qolgan buyuk hakim o ‘z dardiga davo to p a olm adi.
84

---

T a rix c h ila r Ib n S ino q u lan j (kolit) kasalligid an vafot etg an deb 
yozadilar. B izning fikrim izcha olim ichak da paydo b o ‘lgan sarato n (rak) 
kasalligidan vafot etgan. F ik rim izn i shu narsa tasdiqlaydiki, b irin c h id a n
Ibn Sinodek buyuk hakim saratondan boshqa har qanday kasallikni muolaja 
usuli b ilan davolay olardi. A yniqsa o ‘zini. Ik k in ch id a n kasallikga h ec h
qanday do ri kor qilm agan. C hunki saratonni dori bilan tuzatib b o ‘lmaydi. 
U n i operatsiya qilish kerak. Tabiiyki, Ibn Sino o ‘z in i-o ‘zi operatsiya qila 
olmasdi. Ehtim ol, Isfaxonda o ‘sha vaqtda bunday operatsiyani qila oladigan 
ja rro h b o ‘lm agandir. U c h in c h id a n rak kasalligi b ir-b ir yarim y ild an 
oshm aydi. Shu m u d d a t ich id a b em o r vafot etadi. Ibn S ino h am o ‘zida 
kasallik alo m atlari paydo b o ‘lgan k u n d a n boshlab b ir y arim y ilch a 
yashagan , xolos. H a sta lik n in g b u n d ay kechishi ay n an sarato n (rak) 
kasalligiga xosdir. S hu d alillarga asosan biz Ibn S ino rak kasalligi b ilan
og ‘rigan va shu kasallikdan vafot etgan, degan q a t’iy fikrdam iz.
A bu Ali ibn S ino qom usiy bilim ga ega b o ‘lgan b u yu k h ak im edi. 
S h unin g u c h u n biz bu y erda o lim n in g tibbiy fikrlari va tab ib lik faoliyati 
haqida so ‘z yuritam iz.