A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

pul muomalasini tashkil qilish bilan b o g liq boigan
pulning harakati
ikkita pul oqimlaridan iborat, bular:
80

---

1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga naqd pullami 
yetkazib berish va tijorat banklaridan ortiqcha va muomalaga yaroqsiz 
naqd pullami qabul qilish bilan bog‘liq pul oqimi;
2. Tijorat banklari tomonidan mijozlami naqd pulga boigan 
talabini qondirish uchun naqd pul berish va naqd pul tushumiga ega 
bo‘lgan korxona va tashkilotlaming naqd pul tushumlarini qabul qilish 
(inkassatsiya) bilan bog‘liq pul oqimi.
Naqd pul muomalasidagi pul harakati uchta pu l oqimini о ‘z ichiga
oladi, ya ’ni:
1. Korxona va tashkilotlar o‘rtasidagi.
2. Korxona va tashkilotlar bilan aholi o‘rtasidagi.
3. Alohida shaxslar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlami amalga 
oshirish jarayonlari bilan bogliq naqd pul oqimi.
Korxona va tashkilotlar o‘rtasidagi naqd pul ishtirokida amalga 
oshiriladigan tolovlar hajmi o‘ta chegaralangan bolishiga qaramasdan, 
ular o‘rtasida ayrim tolovlar hanuzgacha naqd pulda amalga oshirilib 
kelinmoqda.
Naqd pul muomalasining asosiy qismi korxona va tashkilotlar bilan 
aholi o‘rtasidagi pul munosabatlari bilan bogliq naqd pullar oqimidan 
iborat. 
Unga, 
korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi 
va 
xizmatchilarga naqd pulda mehnat haqi. stipendiya, pensiya va boshqa 
ijtimoiy nafaqalar berish, ular o‘rtasidagi o‘zaro tovarlar va qimmatli
81

---

qog‘ozlar oldi - sotdisi, ko‘rsatilgan turli madaniy va maishiy xizmatlar, 
sug'urta, transport, kommunal tolovlari, naqd pulda kreditlar olish va 
qaytarish (shu jumladan, banklardan ham), omonatlarga pul qo‘yish va 
olish, lotereya biletlari harid qilish, jarima va ustamalar hamda boshqa 
majburiy tolovlam i amalga oshirishdagi naqd pullar harakati kiradi. 
Shuiiingdek, naqd pul muomalasi davlat budjetining naqd pulda 
shakllanadigan 
va 
taqsimlanadigan 
qismini 
ham 
o‘zida 
mujassamlashtiradi. Ushbu jarayon, bir tomondan aholi va yakka 
tadbirkorlaming budjet oldidagi soliq va boshqa majburiy tolovlami 
amalga oshirish jarayonlarida, ikkinchi tomondan esa davlat budjeti 
tomonidan aholiga naqd pulda pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy 
tolovlami amalga oshirish jarayonlarida o‘z aksini topadi. Aynan, mana 
shu pul oqimi aholining asosiy naqd puldagi daromad va xaraj atlarini 
o‘zida mujassamlashtiradi.
Pul muomalasining uchinchi oqimi alohida shaxslar oltasida 
tovarlar ayriboshlash, pullik xizmatlar ko‘rsatish sohasida shakllanadi. 
Bunda Respublikamizdagi mavjud dehqon va boshqa tashkil etilmagan 
bozorlardagi naqd pul bilan bogiiq tolovlar hali ham salmoqli o‘rin 
tutib kelmoqda
Yuqoridagi funksiyalarini bajarish mobaynida naqd pullar 
murakkab yo‘lni bosib o‘tadilar. Ya’ni, muomalaga zarur pul 
mablaglari Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga, ular tomonidan 
esa o‘z o'mida xo‘jalik subyektlari va aholiga chiqariladi. Xo‘jalik 
subyektlari va aholi qolidagi pul mablaglari savdo va xizmat ko‘rsatish 
korxonalari orqali у ana tijorat banklariga qaytib keladi. Tijorat banklari 
va ulaming filiallari yana o‘zlari xizmat ko‘rsatayotgan korxona va 
tashkilotlarga hamda aholiga qonunchilikda belgilangan tolovlami 
amalga oshirish uchun naqd pullar berishadi. Shunday qilib, naqd pullar 
tijorat banklaridan chiqib yana tijorat banklariga qaytadi va doimiy 
aylanishda boiadi.