A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

12.4. Tijorat banklarining noananaviy operatsiyalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari mijozlaming 
moliyaviy xizmatlarga boigan ehtiyojlarini qondirish va foyda 
manbasini oshirish maqsadida qator noananaviy operatsiyalami bajaradi. 
Вundav operatsiyalar sirasiga 
faktoring, kredit — ijara (tizing),
kontokorrent (overdraft), forfeytbig, trast
 
kabi operatsiyalami kiritish 
mumkin.
12.4.1. Faktoring operatsiyalari
Faktoring operatsiyalarida
 
banklar tovar sotib oluvchining qarz 
hujjatlarini sotib oladi, unda asosan uchta tomon ishtirok etadi.
Birinchisi, 
faktor - vositachi,
bankning faktoring operatsiyalarini 
bajaruvchi boiimi. Odatda, rivojlangan mamlakatlar tajribasida 
faktoring operatsiyalarini amalga oshirishga ixtisoslashgan faktoring 
kompaniyalari tashkil etish amaiiyoti ham mavjud.
Ikkinchisi, 
mijoz (tovar sotuvchi yoki xizmat ко 'rsatuvchi),
faktor -
vositachi bilan kontrakt tuzuvchi sanoat yoki savdo firmasi.
229

---

Uchinchisi, 
tovar sotib oluvchi.
Mijoz sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olinishi 
lozim bo‘lgan pul mablag‘ini talab qiluvchi hujjatlar asosida «faktor -
vositachi» bilan faktoring operatsiyasi bo'yicha shartnoma tuzadi. 
Faktor - vositachi imzolangan faktoring shartnomasi asosida, ma’lum 
komission toiov hisobiga mijozga sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan 
xizmatlarga to‘lovni amalga oshiradi. Soddaroq qilib aytganda, faktor -
vositachi mijozdan tovar sotib oluvchiga mablagiami to‘lash bilan 
bog‘liq to io v hujjatlami komission toiov asosida «sotib oladi».
Faktor - vositachi 
mijoz bilan faktoring 
operatsiyasini 
imzolayotganda tovar sotib oluvchining moliyaviy holatini oqilona 
baholashi juda muhim hisoblanadi. Agar sotib oluvchining moliyaviy 
holati yomonlashib, faktoring operatsiyasi bo‘yicha faktor - vositachi 
tomonidan mijozga tolagan summani to iay olmasa, ushbu zarar faktor
- vositachining gardaniga tushadi.
Iqtisodiyotda faktoring operatsiyalami vujudga kelishining asosiy 
omillari sifatida quyidagilami ta’kidlash mumkin:
- sotib oluvchi korxona va tashkilotlar olingan tovar yoki 
ko‘rsatilgan xizmatlarga toiashi lozim boigan mablagiami o‘z vaqtida 
to‘lash imkoniyatlarining mavjud emasligi. Bu qator ijtimoiy - iqtisodiy 
oqibatlar tufayli vujudga keladi;
- tovar sotuvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi mijozning ishlab 
chiqarish jarayonini doimiy ravishda davom ettirib turishi uchun 
moliyaviy mablagiarga boigan ehtiyojini ta’minlashning zarurligi;
- banklaming moliyaviy mablagiardan samarali foydalanish 
hisobiga qo‘shimcha foydani shakllantirishga boigan ehtiyojining 
mavjudligi.