A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Depozitsiz mablag ‘lar
1. Banklararo kredit resurslari.
2. Hukumat hisobvaraqlaridagi vaqtincha bo‘sh mablagiar.
3. Tijorat banklaridan olingan resurslar.
4. Boshqa mablagiar.
Banklaming depozit boimagan mablagiari tarkibida moliya 
bozoridan jalb qilingan banklararo kredit resurslari asosiy salmoqni 
egallaydi. Banklararo kreditlar asosan qisqa muddatli xarakterga ega 
boiib, odatda, ushbu kreditlami berish va olish jarayoni o'zining 
tezkorligi bilan muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon bo‘yicha asosiy 
operatsiyalar banklaming vakillik hisobvaraqlari doirasida amalga 
oshiriladi. Ya’ni, tijorat banklari o‘zaro kelishuvga erishganda 
mablagiar vakillik hisobvaraqlari orqali o‘tkazib beriladi. Shu bilan 
birga, ushbu kreditlar tijorat banklari uchun nisbatan arzon va muddati 
jihatidan «uzun» mablagiar hisoblanadi.
Xalqaro bank amaliyotida banklaming depozit boimagan 
resurslari tarkibida asosiy yirik manbalardan biri qimmatli qog'ozlar 
hisoblanadi. Banklar moliyaviy resurslami shakllantirish maqsadida 
aksiya, obligatsiya, depozit va jamg‘arma sertifikatlami muomalaga
223

---

chiqaradi. Shuningdek, tijorat banklari uzoq muddatli resurslarini 
shakllantirishda ipoteka va subordinar qimmatli qog‘ozlari muhim o‘rin 
tutadi. B an k in in g qimmatli qog'ozlami muomalaga chiqarish orqali 
resurslami shakllantirish bilan bogliq operatsiyalarini ikkita guruhga 
ajratish maqsadga muvofiq.
Birinchi guruhga, tijorat banklari ustav va qo‘shimcha kapitalini 
shakllantirish maqsadida aksiya va subordinar qimmatli qog‘ozlami 
muomalaga chiqarish bo‘yicha operatsiyalari, ikkinchi guruhga esa qisqa 
va uzoq muddatli resurslarga bo‘lgan ehtiyojini qoplash uchun 
obligatsiya va ipoteka qimmatli qog‘ozlari, depozit va jamg‘arma 
sertifikatlari bilan bogliq operatsiyalari kiradi.
Aksiya va sertifikatlaming bozor bahosi banklaming ushbu 
bozordagi faoliyatini baholovchi iqtisodiy ko'rsatkich hisoblanadi. 
Tijorat banklari aksiyalari va sertifikatlaming bozor bahosi ortib borishi 
ulaming oldi-sotdisiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ko‘pchilik hollarda 
tijorat banklari o‘z aksiyalari va sertifikatlarining ikkilamchi qimmatli 
qog‘ozlar bozoridagi 
bahosini 
oshirish 
maqsadida investitsion 
kompaniyalar orqali investor sifatida ham maydonga chiqishi mumkin.
Tijorat banklari aksiyalari va sertifikatlaming bozor bahosi moliya 
bozoridagi mavjud talab va taklif asosida o‘matiladi. Aksiya va 
sertifikatlaming nominal va bozor bahosi o‘rtasidagi farq ijobiy yoki 
salbiy bolishi mumkin. Agar ushbu farq ijobiy bo‘lsa, tijorat banklari 
moliyaviy jihatdan barqaror va raqobatbardosh ekanligidan dalolat 
beradi. Mazkur holat banklaming qimmatli qog‘ozlar orqali resurslarini 
oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Tijorat banklari aksiya va sertifikatlarining bahosiga ta’sir 
qiladigan asosiy omillardan biri ularga tolanadigan dividend va foiz 
tolovlari hisoblanadi. Aksiya va sertifikatlarga tolanadigan tolovlar 
miqdorining yuqoriligi va barqarorligi banklaming qimmatli qog‘ozlar 
bozoridagi emitent nufuzini oshirishga bevosita ta’sir qiladi. Chunki 
bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday faoliyatning asosida iqtisodiy 
foyda olish yotadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tijorat banklari qimmatli 
qog‘ozlar bozoridagi emitent, investor yoki vositachi sifatidagi 
ishtirokiga iqtisodiyotdagi inflatsiya darajasi bevosita ta’sir qiladi. Shu 
bois, banklar qimmatli qog‘ozlar bozorida, ayniqsa, emitent sifatida 
qatnashganida inflatsiya darajasini inobatga olishi lozim.
224

---

Tijorat banklari mablag4 lari ikkinchi yirik manbasini ulaming 
kapitali tashkil etadi. Bank kapitali tarkibida ustav kapitalining tashkil 
topishi va barqarorligi jihatidan muhim moliyaviy manba boiib 
hisoblanadi.