|
Quvvat. Foydali ish koeffisienti(FIK)
Quvvat
deb vaqt birligi ichida bajarilgan ishga son jihatdan teng
kattalikka aytiladi.
Mashinaning tejamkorligini harakterlaydigan kattalikka uning
F.I.K
deyiladi. Mashinaning
F.I.K
i deb sarflangan umumiy A ishning
qolgan qismi foydali A
f
ish tashkil qilganligini ko’rsatuvchi o’lchamsiz
songa aytiladi.
ko’char bloklarning F.I.K
;
Ot kuchi deb
bir sekuntda 736 J ish bajara oladigan mexanizmning
quvvatiga aytiladi.
α
cos
FS
A
=
[
] [ ]
j
m
N
A
1
1
1
=
⋅
=
mgh
FS
A
=
=
α
cos
2
2
2
υ
υ
P
m
E
k
=
=
mgh
E
p
=
α
mglsin
±
=
A
2
2
υ
m
mgh
E
E
A
k
p
−
=
−
=
)
2
(
2
1
2
2
υ
υ −
−
=
∆
−
=
gh
m
E
E
A
k
p
υ
µ
υ
υ
mg
F
F
t
FS
t
A
N
ishq
=
=
=
=
=
[ ]
vt
s
J
t
A
N
=
=
=
%
100
⋅
=
A
A
f
η
%
100
⋅
=
N
N
f
η
%
100
2
2
%
100
⋅
=
=
=
⋅
=
F
P
FS
Ph
FS
Ph
A
A
T
f
η
h
l
S
2
=
=
%
100
%
100
%
100
%
100
%
100
⋅
=
⋅
=
⋅
∆
=
⋅
=
⋅
=
qm
Lm
N
F
qm
t
cm
qm
FS
qm
Nt
υ
η
s
Vt
J
⋅
=
1
1
J
soat
kVt
3600
,
1
=
J
soat
FVt
360000
3600
*
100
,
1
=
=
39
STATIKA
Mexanikaning kuchlar ta’siri ostida bo’lgan jism yoki jismlar
sistemasi muvozanatda bo’lish shartlarini o’rgatadigan bo’limiga
statika
(grek.) qo’zg’almas, muvozanat)
deyiladi.
Kuchlar ta’sirisda tinch turgan yoki to’g’ri chiziq bo’ylab tekis
harakat qilayotgan jismning holatiga
muvozanat holati
deyiladi. Jismga
bir necha kuchning birgalashib ko’rsatadigan ta’siriga teng ravishda ta’sir
etadigan bitta kuch o’sha kuchlarning
teng ta’sir etuvchisi
deyiladi.
Kuch momenti. Kuch yelkasi
Jismga ta’sir qilayotgan kuchning aylantiruvchi ta’sirini kattalik
jihatdan tavsiflash uchun
kuch momenti
degan fizik kattalik qabul
qilingan. Bu kattalik kuchning yelkasiga ko’paytmasiga teng bo’lgan fizik
kattalikdir.
Bosim. Paskal qonuni
Sirtga perpendikulyar ta’sir etuvchi kuchga
bosim
deyiladi.
;
Suyuqlik va gazlarga berilgan bosim qattiq jismlardagidek faqat
kuch ta’sir qilayotgan yo’nalishda emas, balki hamma yo’nalishda
uzatiladi bunga sabab shu suyuqlik yoki gaz zarralarining erkin
harakatidir.
Paskal qonuni-
berk idishda turgan suyuqlik yoki gazga
berilgan bosim, suyuqlik va gaz har bir nuqtasiga o’zgarishsiz uzatiladi.
Suyuqlikning idish tubiga bergan bosimi.
Asoslari tutashgan ixtiyoriy shakldagi idishlarga
tutash idishlar
deyiladi. Har qanday shakldagi tutash idishlarda teng holatida bo’lgan bir
jinsli suyuqlikning erkin sirti bir hil balandlikda bo’ladi.
.
Asosining radiusi R bo’lgan silindr idishdagi suyuqlikning
balandligi h qanday bo’lganda idish tubiga va yon sirtiga beradigan bosim
kuchining farqi.
:
:
.
n
F
F
F
F
R
+
+
+
+
=
...
3
2
1
l
F
M
⋅
=
2
2
1
1
l
F
l
F
=
S
F
P
=
[ ]
Pa
m
N
S
F
P
1
1
1
2
=
=
=
gh
S
hgS
S
gV
S
mg
S
F
P
ρ
ρ
ρ
=
=
=
=
=
2
1
2
1
ρ
ρ
=
h
h
2
R
gh
S
F
as
tub
π
ρ
ρ
=
=
hl
S
P
F
yon
yon
yon
2
ρ
=
=
h
R
F
F
yon
tub
=
40
Presslash uchun ishlatiladigan gidravlik mashinalarga
gidrovlik
press
deyiladi. Ular Paskal qonuniga asosan ishlaydi.
;
;
;
.
Gidrovlik mashina katta porshining yuzi kichik porshining yuzidan
necha marta katta bo’lsa gidrovlik mashina kuchdan shuncha marta kichik
bo’ladi.
;
.
Gidravlik mashinaning F.I.K.
ishqalanishli,
ishqalanishsiz.
Atmosfera bosimi
Yerni qurshab turgan havo qatlamiga
atmosfera
deyiladi.
Atmosfera bosimi
deb havo ustunining yer sirtiga ko’rsatadigan
bosimiga aytiladi. Atmosfera bosimining mavjudligini 1643 yilda italyan
fizigi Torrichelli aniqladi. Normal atmosfera bosimi dengiz sathidan 760
mm simob ustuniga teng.
1mm.sim.ust=1*10
-3
mPa=13,6*10
3
*9,8*10
-3
=133,3 Pa.
Bosimni o’lchaydigan asboblar: barometr, manometer, aneroid
barometr. Bosimni sistemaga kirmagan birliklari mm.sim.ust.ni deb
balandligi 1mm bo’lgan simob ustunining tekis gorizontal sirtga
ko’rsatgan bosimiga aytiladi. 1 mm.sim.ust.=133.3 Pa(N/m
2
).
Fizik atmosfera deb havo ustunining yerning gorizantal sirtga
ko’rsatgan bosimga aytiladi. 1 atm=760mm.sim.ust.=10
5
Pa har 12m
balandlikda h=12(P
0
-P) P
0
-tog’ etagidagi bosim, P-cho’qisidagi bosim.
Arximed qonuni suyuqlik va gazlar uchun
Syuqlikka botirilgan jismga suyuqlik tomonidan F
A
ga teng bo’lgan
ko’taruvchi kuch ta’sir qiladi. Suyuqlik yoki gazlarga botirilgan har
qanday jismga shu jism siqib chiqargan suyuqlik yoki gazning og’irligiga
teng va yuqoriga yo’nalgan kuch ta’sir qiladi. Suyuqlik yoki gazga
botirilgan jism hajmiga teng suyuqlikni siqib chiqarilgan suyuqlik yoki
gazning og’irligiga o’z og’irligini yo’qatadi. Ya’ni Arximed kuchi siqib
chiqargan suyuqlik og’irligiga teng.
-arximed kuchi
- suyuqlik zichligi.
Arximed qonuniga asoslanib, zichlikni o’lchaydigan asbobga
areometr deyiladi. Jismning qancha qismi suv ostida qanchasi suv ustida
bo’ladi.
1
1
1
S
F
P
=
2
2
2
S
F
P
=
2
1
P
P
=
1
2
1
2
S
S
F
F
=
2
1
1
2
2
S
h
S
S
V
h
=
∆
=
1
2
2
1
1
2
S
S
h
h
F
F
=
=
%
100
1
2
F
F
=
η
%
100
1
2
S
S
=
η
j
s
A
gV
P
F
ρ
=
=
P
P
P
j
s
1
−
=
ρ
ρ
41
c
Ichi bo’sh shar suvning ichida 04v6zanatda turibdi. Jismning
zichligini toppish.
;
Qattiq jismlarning aylanma harakati
F
kuchning biror aylanish o‘qiga nisbatan momenti
M
quyidagi
formula bilan ifodalanadi:
M
=
F I
bunda l - aylanish o‘qidan kuch yo‘nalgan to‘g‘ri chiziqqacha bo‘lgan
masofa. Moddiy nuqtaniig biror aylanish o‘qiga nisbatan inersiya
momenti deb
J = mr
2
kattalikka aytiladi, bunda m — moddiy nuqtaning massasi va r-
nuqtaning o‘qdan uzoqligi.
Qattiq jismning o‘z aylanish
o‘qiga nisbatan inersiya momenti
quyidagicha bo‘ladi:
bunda integral jismning butun hajmi bo‘yicha olinadi. Integrallab,
quyidagi formulalarni olish mumkin:
1)
yaxlit silindrning (diskning) o‘z o‘qiga nisbatan inersiya momenti
bunda R
— silindrning
radiusi va m — uning massasi;
2) ichki radiusi R
1
va tashqi radiusi R
2
bo‘lgan kovak silindrning
(gardishniig) o‘z o‘qiga nisbatan inersiya momenti
yupqa devorli kovak silindr uchun
bo‘lganligi
uchun
3)
R
radiusli bir jinsli sharning o‘z markazidan o’tuvchi o‘qqa nisbatan
inersiya momenti
4) l uzunlikdagi bir jinsli sterjenning o‘rtasidan tik ravishda o‘tgan
o‘qqa nisbatan inersiya momenti
0
V
V
s
j
os
ρ
ρ
=
h
h
s
j
os
ρ
ρ
=
mg
gV
P
F
s
A
=
⇒
=
ρ
V
V
V
j
∆
−
=
0
ρ
ρ
∫
=
dm
r
J
2
2
2
1
mR
J
=
2
2
2
2
1
R
R
m
J
+
=
R
R
R
=
≅
2
1
2
mR
J
≅
2
5
2
mR
J
=
42
Agar biror jismning o‘z og‘irlik markazidan o‘tuvchi o‘qqa nisbatan
inersiya momenti
J
0
ma’lum bo‘lsa, u holda jismning shu o‘qqa parallel
bo‘lgan ixtiyoriy o‘qqa nisbatan inersiya momenti
J
quyidagi Shteyner
formulasidan topilishi mumkin:
bunda m
-
jismniig massasi va
d -
jism og‘irlik markazidan aylanish
o‘qigacha bo‘lgan masofa.
Aylanma harakat dinamikasi asosiy qonunining tenglamasi
qo‘yidagicha ifodalaniladi:
bunda
M-
inersiya momenti
J
ga teng bo‘lgan jismga qo‘yilgan kuch
momenti; - jism aylanma harakatining burchak tezligi. Agar
J-
const
bo‘lsa, u vaqtda
bunda - aylantiruvchi kuch momenti
M
ning ta’sirida jismning olgan
burchak tezlanishi.
Aylanma harakat qilayotgan jismning
kinetik energiyasi
bunda J-jismning inersiya momenti va
ω
-uning burchak tezligi.
Ilgarilanma harakat dinamikasining tenglamalari bilan aylanma harakat
dinamikasining tenglamalarini
o’zaro
taqqoslash mumkin.
Fizik mayatnikning kichik tebranishlar davri
bunda J-mayatnikning aylanish o‘qiga nisbatan inersiya momenti, m-
mayatnikning massasi, d-aylanish o‘qidan og‘irlik markazigacha bo‘lgan
masofa, g- og‘irlik kuchining tezlanishi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
