A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Moliyaviy faoliyat 
- bu faoliyat natijasida tashkilotning xususiy 
kapitalining va qarzlarining hajmida va tuzilishida o ‘zgarishlar sodir 
bo‘ladi. Quyidagilar moliyaviy faoliyatdagi pul oqimlariga misol 
bo‘ladi:
Investitsion va moliyaviy faoliyat bilan b o g iiq pulsiz muomalalar. 
Faqat asosiy vositalarga, uzoq muddatli kreditlarga yoki aksiyadorlik 
kapitaliga tegishli b o ig a n investitsion va moliyaviy xarakterdagi pulsiz 
muomalalarga uzoq muddatli kreditlar hisobiga asosiy vositalami sotib 
olish, kreditorlik qarzning kreditorlarga qo‘shimcha aksiyalami berish 
va chiqarish orqali to ia s h va boshqalar kiradi.
Operatsion faoliyatdan pul m ablagiarining harakati. Operatsion 
faoliyatdan pul oqimlari “Pul oqimlari to ‘g ‘risidagi hisobotda” 
quyidagilami q o ila s h bilan aks ettirilishi mumkin:
a) 
to‘g‘ri usul, moliyaviy natijalar to‘g ‘risidagi hisobotining xar bir 
moddasini o ‘zgartirishni k o ‘zda tutadi. To‘g ‘ri usul kelgusidagi pul 
oqimlarini aniqlashda kerak b o iish i mumkin b o ig a n axborot bilan 
ta’minlaydi;
586

---

18.3-jadval
Moliyaviy faoliyat jarayonida sodir bo‘lgan pul
mablagMarining harakatlari
Pul m ablag‘larining kirimi
Pul m a b lagiarin in g chiqimi
A k siy a la m in g chiqarishdan kelg an
pul m a b la g ‘lari
S o tib o lin g an x ususiy ak siy alar uchun 
to ‘lo v lar
Q arz m a b la g ‘larid an kelg an tushum
(ch iq arilg an v ek sellar, obligatsiyalar, 
g aro v la r v a b o sh q a q isqa v a uzoq 
m uddatli q arzlar)
Q a rz la m in g
to i a n is h i 
(operatsion 
fa o liy a tn in g q arzlar b o ‘y ic h a foizlardan 
tash q ari)
A k sio n e rla rg a d iv id en d lam in g to ia n is h i 
v a k ap italn in g boshqa tu rd a taqsim lanishi
M o liy a v iy ijara b ilan b o g i i q b o ig a n
m a jb u riy a tla r b o ‘y ic h a to io v la r .
b) 
egri usul, moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotni har bir 
moddasini o ‘zgartirishni talab etmaydi. Egri usul qo‘llanilganda, 
operatsion faoliyat natijasida vujudga keladigan, shuningdek investitsion 
va moliyaviy faoliyatdan pul m ablag‘lari harakati bilan bog‘liq bo‘lgan 
daromadlar va xarajatlar moddalari pulsiz muomalalar, har qanday 
muddatni uzaytirishlar, o ‘tgan va kelgusi hisobot davrlari uchun kirimlar 
va chiqimlar yordamidagi ta’simi aks ettirish uchun so f foyda va zarar 
miqdori butunlay tuzatiladi.
To‘g ‘ri usul. To‘g ‘ri usul qoilanilganida, asosiy yalpi tushum va 
pul mablag‘larining yalpi to‘lovi to ‘g ‘risidagi m a’lumot quyidagilardan 
olinishi mumkin:
1) hisob registrlaridan;
2) sotishdan olingan daromadni, sotishning tannarxi va quyidagilar 
hisobga olingan holda moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotning 
boshqa moddalarini tuzatish orqali:
a) hisobot davri davomida TMZdagi, debitorlik va kreditorlik 
qarzlardagi o‘zgarishlar;
b) pulsiz moddalar;
587

---

d) 
natijalari pul m ablag‘larining harakatiga ta’siri ko‘proq 
investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli bo‘lgan boshqa moddalarni 
(berilgan eki olingan kreditlar bo‘yicha foizlar va boshqalar).
Egri usul. Egri usul qoilanilganda, operatsion faoliyat natijasida 
pul mablag‘larining harakati, quyidagilarni hisobga olgan holda sof 
foyda yoki zarami tuzatish orqali aniqlanadi:
• hisobot davrida sodir b o ig a n operatsion faoliyatdan debitorlik va 
kreditorlik qarzlarda tovar moddiy boyliklarda o‘zgarishlami;
• eskirish, zaxiralar, muddati uzaytirilgan soliqlar, chet el 
valyutasining milliy valyutaga almashtirishdagi sotilmay qolgan 
tushumlar va zararlar, uyushgan kompaniyalarda taqsimlanmagan foyda 
va aksiyalaming ba’zi paketlari kabi pulsiz moddalarni;
• natijalari pul oqimlariga ta’sir etadigan investitsion va moliyaviy 
faoliyatga tegishli boshqa barcha moddalarni (asosiy vositalaming 
sotishdan tushumlar, zararlar va boshqalar).
T o‘g ‘ri va egri usullarining q o‘llanilishi bir natijaga olib keladi va 
buxgalteriya hisobining xalqaro standarti bo‘yicha qo‘mita ikki usulni 
ham tan oladi, ammo to ‘g ‘ri usulni q o ‘llanishni tavsiya qiladi. T o ‘g ‘ri va 
egri usullaming qo ‘llanish bilan tuzilgan pul oqimlari to ‘g ‘risidagi 
hisobotlari orasidagi farq, faqat operatsion faoliyat natijasidagi pul 
oqimlarini aks ettirgan b o iim id a o ‘z aksini topadi.
Investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul oqimlari to ‘g ‘risidagi 
hisobot. Subyektlar pul oqimlari netto-asosida (subyektning naqd 
pulning tushum va to ‘lovi orasidagi farq) aks ettirilgan hodisalardan 
tashqari, investitsion va moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan asosiy 
yalpi tushumlar va pul m ablagiarining yalpi to ‘lovlari bo‘yicha alohida 
hisobot beradilar.
Pul m ablagiarining chet el valyutasidagi harakati. Chet el 
valyutasi muomalalaridan kelib chiqadigan Pul oqimlari muomalada 
amalga oshirilgan sanada 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki 
kursi bo‘yicha milliy valyutada ko ‘rsatilishi kerak. Chet el korxona 
shu’basining pul oqimlari harakati muomala amalga oshirilgan sanada
588

---

0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo ‘yicha milliy 
valyutaga almashtirilishi kerak. Valyutalaming kursi o ‘zgarishlardan 
kelib chiqadigan realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar pul 
oqimlariga kirmaydi.
Favquloddagi moddalar bilan b o g iiq bo‘lgan pul oqimlarining 
harakati. Favqulodda moddalar bilan b o g iiq bo‘lgan pul oqimlari, 
moddalaming xarakteriga ko‘ra operatsion, investitsion va moliyaviy 
faoliyatdan vujudga keladigan pul oqimlari sifatida klassifikatsiyalanadi. 
Favqulotdagi moddalami tushuntirish va ulami hozirgi va kelajakdagi 
pul oqimlari harakatiga ta ’sirini aniqlash uchun, Favquloddagi moddalar 
bilan bog‘liq pul oqimlar “Pul oqimlari to‘g ‘risidagi hisobotda” 
operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar boiim larida alohida 
ko‘rsatiladi.
Foizlar va dividendlami to ia s h va olish bilan b o g iiq pul oqimlari. 
Foizlar va dividendlar to ia s h va olish bilan b o g iiq b o ig a n pul 
m ablagiarining harakati alohida ochib beriladi. U lar subyektning 
xo‘jalik faoliyati turiga bir hisobot davridan keyingisiga bir maromda 
operatsion, investitsion eki moliyaviy faoliyat kabi tasniflanadi. Hisobot 
davri davomida to ian ad igan foizlaming umumiy summasi ulami xarajat 
sifatida moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotda tan olinishi yoki 
olinmasligiga qaramasdan pul oqimlari to ‘g ‘risidagi hisobotda ochib 
beriladi. Moliyaviy muassasalarda to ianadigan foizlar va olinadigan 
foizlar, hamda dividendlar pul m ablagiarining harakati sifatida 
klassifikatsiyalanadi.
Boshqa korxonalar uchun esa toianadigan foizlar va olinadigan 
foizlar hamda dividendlami operatsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida 
tasniflash mumkin, chunki ular so f foyda yoki zarami aniqlashda 
ishtirok etadilar. Lekin ular moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul 
oqimlari sifatida ham tasniflanishi mumkin. Bunga sabab, ular olingan 
moliyaviy resurslar uchun to io v yoki investitsiyalardan daromad 
hisoblanadi.
589

---

Xususiy kapital buxgalteriya hisobining muhim fundamental 
tamoyillaridan biri bo ‘lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga asoslanadi. 
Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi: