A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

532

---

16.3-jadval
Turli kreditorlar bo‘yicha joriy majburiyatlami buxgalteriya
schyotlarida aks ettirilishi
T/r
X o‘jalik m uom alalarining m azm uni
Debet
Kredit
1
O perativ ijara b o 'y ic h a foiz h iso b lan d i
X arajatlam i
h iso b g a
oluvchi
schyotlar
69 1 0
2
O p erativ ijara b o ‘y ic h a q arz to ‘landi
6910
5 0 1 0 -5 5 3 0
3
M oliyaviy ijara b o ‘y ic h a foiz hiso b lan d i
9610
69 2 0
4
Q arzlar b o ‘y ic h a fo izlar hiso b lan d i
9610
6 9 2 0
5
Q arzlar 
b o ‘y ic h a
h iso b lan g an
fo izlar 
toMandi
6920
5110 -5 5 3 0
6
K afolatli 
xizm at 
b o ‘y ic h a
h aq iq iy
xarajatlar hisobdan chiqarildi
6940
X arajatlam i
h iso b g a
o lu v ch i
sc h y o tla r
7
U zoq m uddatli m ajb u riy atlar jo r iy q ism g a 
o 'tk a z ild i
7810-7920
69 5 0
8
U zoq m uddatli m ajb u riy atlarn in g jo riy
q ism i b o ‘y ic h a to 'la n g a n su m m a
6950
511 0 -5 5 3 0
9
A so siy ishlab chiqarish, y o rd am ch i ish lab
chiqarish, 
um um ishlab 
ch iq arish
v a
b o sh q aru v ehtiyojlari, x izm at k o 'rsa tu v c h i 
x o ‘ja lik la rg a taallu q li x a ra ja tla m i a m a lg a
oshirganligi uchun h is o b d o r sh ax slarg a 
q arzlar hisoblandi
2010, 2310, 
2510, 2710, 
9420
6 9 7 0
10
M ah su lo tn i sotish b ilan b o g ‘liq b o 'lg a n
(transport v a bo sh q a) x a ra ja tla m i a m a lg a
oshirganligi uchun h iso b d o r sh ax slarg a 
b o ‘lgan q arzlar hisoblandi
9410
69 7 0
11
T urli 
k o rx o n alar 
asosiy, 
y o rd am ch i, 
um u m ish lab chiqarish sex lari v a x izm at 
k o ‘rsatish 
x o ‘ja lik la rg a
x izm atlar 
k o ‘rsatishdi
2010, 2310, 
2510, 2710
69 9 0
533

---

6400-“Byudjetga to ‘Iovlar bo‘yicha qarzlami (turlari bo‘yicha) 
hisobga oluvchi schyotlari” x o ‘jalik yurituvchi subyektlar mamlakat 
hududida harakat qilayotgan sonlarga ko‘ra, faoliyatining barcha 
turlaridan olayotgan daromadlari, qo‘shilgan qiymat summasi, mulk 
solig‘i, xodimlaming ish haqidan daromad solig‘i va boshqa soliqlar 
bo‘yicha yuzaga kelayotgan majburiyatlar hisobini to ‘g ‘ri tashkil 
qilishga jiddiy e’tibor berishlari lozim. Schyotlar rejasida ushbu 
yo‘nalishdagi majburiyatlami hisobga olish uchun 6410 dan 6500 gacha 
bo‘lgan schyotlardan foydalanish ko ‘zda tutilgan. X o‘jalik yurituvchi 
subyektlar o‘zlarining hisob siyosatida soliq turlari bo'yicha alohida 
schyotlar ochish imkoniyatiga ega. Bizning fikrimizcha, soliq turlari 
bo ‘yicha yuzaga kelayotgan majburiyatlami quyidagi schyotlarda 
hisobga olish maqsadga muvofiq:
6410-“Xodimlaming ish haqidan olingan daromad solig‘i bo ‘yicha 
majburiyatlar”;
641 l- “Q o‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha majburiyatlar”;
6412-“Aksiz solig‘i bo‘yicha majburiyatlar”;
6413-“Mulk solig‘i bo ‘yicha majburiyatlar”;
6414-“Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq bo‘yicha 
majburiyatlar”;
6415-“Q o‘shimcha foyda solig‘i bo ‘yicha majburiyatlar»;
6416-“Foyda solig‘i bo‘yicha majburiyatlar”;
6417-“Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzulmani rivojlantirish 
bo‘yicha soliq majburiyatlari”;
6420- “Boshqa soliqlar bo‘yicha majburiyatlar”;
6610 - “T o‘lanadigan dividendlar” schyoti.
Aksiyadorlar yig‘ilishi tomonidan e ’lon qilinganidan keyin, pul 
m ablag‘lari va mulk shaklidagi dividendlar, ular bo‘yicha to io v lar 
amalga oshirilguniga qadar, buxgalteriya hisobida joriy majburiyatlar 
sifatida aks ettirib boriladi. Oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha 
hisoblangan, lekin, xali to ‘lab ulgurilmagan dividendlar summasi 
buxgalteriya hisobining milliy standartlari talablariga binoan, moliyaviy 
hisobotlaming tushuntirish xatlarida ochib berilishi lozim.
534

---

Amaldagi schyotlar rejasida uzoq muddatli majburiyatlami hisobga 
olish uchun 7010 dan 7990gacha bo‘lgan schyotlar ajratilgan. Uzoq 
muddatli majburiyatlaming hisobi joriy majburiyatlar hisobiga o ‘xshash 
b o ig an i bilan uning o ‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar 
uzoq muddatli majburiyatlar hisobini tashkil qilish jarayoniga baholash 
va 
o ‘lchash 
tamoyillarini 
qo‘llashda 
namoyon 
bo‘ladi. 
Ular 
quyidagilardan iborat:
1.Uzoq 
muddatli 
majburiyatlar 
qarzga 
olingan tovar va 
xizmatlaming haqqoniy bozor qiymati bo‘yicha qayd qilinadi. Bozor 
foiz stavkasi - bu xo‘jalik muomalalaridagi e ’tiroz qilinmaydigan 
stavkadir va u tovar va xizmatlaming haqqoniy bozor qiymati bo ‘yicha 
talab qilinadigan kelgusi naqd to iov lam in g haqqoniy qiymatiga teng;
2.Foizlam ing davriy to io v i qarzning chiqarilish sanasiga b o ‘lgan 
bozor foiz stavkasiga asoslangan;
3. Balans sanasiga b o ig a n uzoq muddatli qarzning qoldiq qiymati 
- bu emissiya vaqtida bozor foiz stavkasigacha diskontlangan barcha 
qolgan naqd toio vlam in g haqiqiy qiymatidir.
Majburiyatlar hisobini tashkil qilishning shartlaridan biri ulami 
to‘g ‘ri baholashni ta’minlashdir. Baholash esa, turli usullarda b o iish i 
mumkin. Bularga quyidagilar kiradi:
Haqiqiy qiymat usuli - bunda majburiy at summasi hisobot davrida 
haqiqatda e ’tirof etilgan qarzdorlik summasiga teng b o ia d i.
Qayta hisoblangan qiymat usuli - bu usulda majburiyatlar hisobot 
tuzish sanasida qayta tiklanib boriladi.
Qoplash (sotish) mumkin b o ig a n baho usuli - bu usulda 
majburiyatning qoplash (sotish) bahosi aks ettiriladi.
Diskontlangan qiymat usuli - bu usulda majburiyat kelgusida uni 
qoplash uchun sarf bo iad ig an pul oqimlarining diskont qiymatida aks 
ettiriladi.
M ajburiyatlar hisobini yuritishda ayrim hollarda va ayniqsa, uzoq 
muddatli majburiyatlami hisobga olish jarayonida ulam i bir toifadan 
ikkinchisiga o ‘tish muomalalarini hisobga olish zarurati tu g ilad i. Bu 
holat birinchidan, hisobot davrida toianishi lozim b o ig a n majburiyatlar
535

---

summasini nazoratga olish, ikkinchidan, korxona faoliyatini tahlil 
qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 21-son BHMSga ko‘ra uzoq 
muddatli 
majburiyatlami 
hisobga olish 
uchun quyidagi 
gumh 
schyotlaridan foydalanish k o ‘zda tutilgan:
- 7000- “Mol yetkazib bemvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan 
hisobvaraqlar -uzoq muddatli qismi”;
- 7100- “Ajratilgan boiinm alar, shu’ba va qaram xo‘jalik 
jamiyatlariga bo‘lgan uzoq muddatli qarzlar”;
- 7200- “Muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar”;
- 7300- “Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklaming 
hisobvaraqlari - uzoq muddatli qismi”;
- 7800- “Uzoq muddatli bank kreditlarining schyotlari”;
- 7900- “Turli kreditorlarga bo‘lgan uzoq muddatli qarzlari 
schyotlari”.
7010-“Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga uzoq muddatli 
to‘lanadigan schyotlar” bo‘yicha majburiyatlar - xo‘jalik yurituvchi 
subyektlami ular bilan iqtisodiy aloqada bo‘layotgan korxonalar 
tomonidan qarzga, 1 yildan ortiq muddatga yetkazib bergan xomashyo, 
materiallar, yoqilg‘i resurslari, asosiy aktivlar hamda xizmatlar bo‘yicha 
yuzaga kelayotgan uzoq muddatli majburiyatlami hisobga olish uchun 
mo‘ljallangan.
Uzoq muddatli majburiyatlar schyotlar turkumiga kimvchi 
schyotlar ichida 7200-“Kechiktirilgan uzoq muddatli majburiyatlar”ni 
hisobga oluvchi schyotlar alohida o ‘rin tutadi.
7210-“Uzoq muddatli daromad bo‘yicha muddati uzaytirilgan 
diskontlar (chegirmalar)” schyoti harakat muddati davomida daromad 
sifatida taqsimlanadigan 
obligatsiyalaming 
diskonti 
(chegirmasi) 
bo‘yicha muddati uzaytirilgan daromadlami aks ettiradi. Ushbu schyot 
obligatsiya sotib oluvchi korxonalarda foydalanish uchun tavsiya 
etilgan.
7220-“Uzoq muddatli daromad bo‘yicha muddati uzaytirilgan 
mukofotlar (ustamalar)” schyoti harakat qilish davri davomida 
daromadga taqsimlanadigan obligatsiyalaming mukofoti (ustamasi)
536

---

bo‘yicha korxonaning uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlarini aks 
ettirish uchun m oijallangan.
Ushbu schyot faqat obligatsiya sotuvchi korxonalarda foydalanish 
uchun tavsiya etilgan.