A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan xarajatlar
Ishlab chiqarish bilan b o g iiq moddiy xarajatlarga quyidagilar 
tegishli b o iad i:
- ishlab chiqarishning moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar 
qiymati chiqarib tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega b o ig an mehnatga haq to ia s h
xarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli b o ig a n ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;
- asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega b o ig a n
nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega b o ig a n boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib, uning
tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlami bajarishda, 
xizmatlar ko‘rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan, chetdan sotib 
olinadigan xomashyo va materiallar. Sotib olinadigan, kelgusida ushbu
412

---

xo‘jalikni yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki qo'shim cha 
ishlov beriladigan butlovchi buyumlari va yarim tayyor mahsulotlaridir.
Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga 
m ahsulot tayyorlash bo‘yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo 
va materiallarga ishlov berish, iste’mol qilinayotgan ashyo va 
materiallar sifatini aniqlash uchun sinovlar o ‘tkazish, belgilangan 
texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy 
ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli bo‘ladi.
X o ‘jalik yurituvchi subyekt ichida tashqi yuridik shaxslaming 
transport xizmatlari (xomashyo, materiallar, instrumentlar, detallar, 
yuklam ing boshqa turlarini bazis (markaziy) ombordan sexga keltirish 
va tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab 
chiqarish xususiyatiga ega b o ig a n xizmatlarga tegishli boiadi.
Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab 
chiqarishga, binolami isitishga sarflanadigan yonilgining chetdan sotib 
olinadigan barcha turlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlaming transporti 
tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha 
transport ishlari.
Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklaming yaroqsizlanishi va 
kam chiqishi. X o‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari 
tomonidan moddiy resurslami yetkazish bilan b o g iiq xarajatlar (yuklash 
va tushirish ishlari ham shu jum laga kiradi) ishlab chiqarish 
xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to ia s h
xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va 
boshqalar).
“M oddiy xarajatlar” elementi bo‘yicha aks ettiriladigan moddiy 
resurslar qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan, barter bitimlarida, 
qo‘shimcha narx (ustama)dan, ta ’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar 
tomonidan toianadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari 
xizmatlari qiymatidan, shu jumladan, brokerlik xizmatlaridan, bojlar va 
yigim lardan, soliqlardan (korxona keyinchalik qarz surishish, masalan, 
qo‘shilgan qiymat s o lig i tarzida qaytarib oladiganlardan tashqari), 
transportda tashishga haq toiashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan
413

---

amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq to ‘lashdan kelib 
chiqib shakllanadi88.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to ia s h
xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
X o‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to ia s h
shakllari va tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari 
va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish 
uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega b o ig a n hisoblangan ish haqi, 
shu jumladan, xo‘jalik yurituvchi subyektni mukofotlash to ‘g ‘risidagi 
nizomlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdagi toiovlar.
Ish 
rejimi 
va 
mehnat 
sharoitlari 
bilan 
b o g iiq
b o ig a n
kompensatsiya tusidagi toio v lar, shu jumladan: ko‘p smenali rejimda 
ishlaganlik, kasblami birga q o ‘shib olib borganlik va xizmat ko‘rsatish 
zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar. X o‘jalik yurituvchi subyekt 
shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik- 
huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar b o ‘yicha ishlar bajarilganligi 
uchun haq to ia sh , agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob 
x o ‘jalik yurituvchi subyektning o ‘zi tomonidan amalga oshirilsa pudrat 
shartnomasi ham shu jum laga kiradi.
Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalarga quyidagilar kiradi:
- qonun hujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga 
haq to ia s h fondiga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar;
-nodavlat pensiya jam g ‘armalariga va ixtiyoriy sug‘urtaning 
boshqa turlariga ajratmalar.
Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega b o ig an
nomoddiy 
aktivlar 
amortizatsiyasi 
bo‘yicha xarajatlar tarkibiga 
quyidagilar kiradi:
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) qiymatidan 
kelib 
chiqib 
hisoblangan 
amortizatsiya 
ajratmalari 
summasi 
(hisoblangan eskirish), 
lizing bo ‘yicha va belgilangan tartibda 
tasdiqlangan normalar, qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan
88 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i V a z irla r M a h k a m a s in in g 19 9 9 y il 5 fe v ra ld a g i 5 4 -so n q a ro ri b ila n ta s d iq la n g a n
“ M a h s u lo t (ish lar, x iz m a tla r)n i ish la b c h iq a ris h v a s o tis h b o ‘y ic h a x a ra ja tla r tark ib i h a m d a m o liy a v iy n a a ja la r n i 
s h a k lla n tiris h ta rtib i t o ‘g ‘r is id a ”gi n izo m . 1 .1.12 b an d i.
414

---

jadallashtirilgan amortizatsiya ham shu jum laga kiradi.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar 
(Gudvilldan tashqari) eskirishi har oyda xo‘jalik yurituvchi subyekt 
tomonidan dastlabki qiymati va ulardan foydali foydalanish muddatidan 
(biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq emas) kelib 
chiqib hisoblanadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli 
bo‘ladi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan 
nomoddiy aktivlar b o ‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga 
belgilanadi, biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan ortiq 
emas.
Oddiy va buyurtmali usullar bo 'yicha mahsulotlar tannarxini
aniqlash
Har bir korxonada shu korxonaning ishlab chiqarish xususiyatlari 
hisobga olingan holda kalkulyatsiyalashning u yoki bu usuli qo‘llanilishi 
mumkin.
Tannarxni aniqlashning oddiy usuli 
bir turdagi mahsulot (ishlar, 
xizmatlar)ni ishlab chiqaradigan va yarim tayyor mahsulotlar va 
tugallanmagan ishlab chiqarishga ega bo‘lmagan tashkilotlarda qo‘lla- 
niladi. Ushbu usul qo‘llanilganda hisobot davridagi barcha ishlab 
chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar (ishlar, xiz­
matlar) tannarxiga olib boriladi. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) birligining 
tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari summasini ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) birliklarining umumiy miqdoriga bo‘lish 
yo ‘li bilan hisoblab chiqariladi, y a ’ni tegishli formula quyidagi 
ko‘rinishga ega:
^
Hisobot davridagi jam i ishlab chiqarish xarajatlari summasi 
= Ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning umumiy 
birhk 
miqdori
Tannarxni aniqlashning buyurtma usuli 
ishlab chiqarish xarajatlari 
mahsulot (ish, xizmat)ga (bir xildagi mahsulotlar guruhi) doir alohida 
buyurtmalar bo‘yicha identifikatsiyalanadigan va hisobga olinadigan
415

---

yakka tartibdagi hamda mayda turkumli ishlab chiqarishga ega b o ig an
tashkilotlarda qo ilan ad i. Buyurtmaning obyekti b o iib mahsulot (ish, 
xizmat), bir xildagi mahsulot (ish, xizmat)ning mayda turkumlari yoki 
ta’mirlash, montaj va eksperimental ishlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish 
jarayoni uzoq muddat davom etadigan yirik mahsulotlami tayyorlashda 
buyurtmalar yaxlit mahsulotga emas, 
balki 
uning tugallangan 
konstruksiyalarga ega b o ig a n alohida agregatlari va alohida uzellariga 
berilishi mumkin.
Bu usulda barcha to ‘g ‘ri xarajatlar ishlab chiqarilgan yoki 
bajarilgan buyurtma birligiga olib boriladi. Lekin umumishlab chiqarish 
xarajatlari maxsus usullar bo‘yicha aniqlanadi va tannarxga olib 
boriladi. Bu usullardan ko ‘p qoilaniladigan - umumishlab chiqarish 
xarajatlarini taqsimlashning normativ koeffitsiyentlar usulidir.
Koeffitsiyentlami hisoblash uch bosqichda amalga oshiriladi:
1-bosqich. Umumishlab chiqarish xarajatlari rejasining yillik 
byudjeti tuziladi. Xarajatlaming umumiy summasi nazarda tutilayotgan 
ishlab chiqarish hajmiga qarab aniqlanadi.
12.6-rasm.