A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

11.5. Asosiy vositalar ta’mirini hisobga olish
Asosiy vositalami ta ’mirlashni rejaga va rejali-ehtiyot ta ’mirlash 
tizimiga muvofiq o ‘tkazish tavsiya qilinadi. Ta’mirlash rejasini korxona
72 O rtiqov X .A va boshqalar. 0 ‘zbekiston R espublikasi buxgalteriya hisobinig milliy standanlarga sharhlar to ‘plami.
- T. “NORM A ", 2010. 310-b.
336

---

mustaqil ravishda, asosiy vositalaming texnik tavsiflari, ulardan 
foydalanish shartlari va boshqa omillami hisobga olgan holda ishlab 
chiqadi. U ta’mirlanadigan asosiy vositalar turlari bo‘yicha pulli ifodada 
shakllantirilishi kerak.
Asosiy vositalar obyektini ishchi holatda saqlab turish ulami 
ta’mirlash (joriy, o ‘rtacha va kapital tarzda) vositasida amalga oshiriladi. 
Joriy ta ’mirlash deganda, asosiy vositalar obyektini ishchi holatda 
saqlab turish maqsadida amalga oshiriladigan ta’mirlash tushuniladi. 
0 ‘rtacha ta’mirlashda ta ’mirlanayotgan agregatni qisman ajratish va 
detallaming qismlarini tiklash yoki almashtirish amalga oshiriladi.
Uskunalar va transport vositalarini kapital ta’mirlash - agregatni 
to ‘liq ajratib yig‘ish amalga oshiriladigan ta’mirlashdir, bazaviy va 
korpus detallari va uzellarini ta’mirlash, barcha eskirgan detallar va 
uzellami almashtirish yoki tiklash hamda agregatni y ig ‘ish, sozlash va 
sinab ko‘rishdir.
Binolar va inshootlami kapital ta ’mirlash - bazaviy va korpus 
detallari va uzellarini ta’mirlash, barcha eskirgan konstruksiyalaming 
detallari va uzellarini almashtirish yoki tiklash amalga oshiriladigan 
ta ’mirlashdir.
Ta’mirlashning zarurligi va unga doir xarajatlami tasdiqlash uchun 
nuqsonlar dalolatnomasini tuzish lozim. Uni korxona rahbari pudrat 
tashkiloti bilan kelishib olganidan keyin tasdiqlaydi (agar ta’mirlash 
pudrat usulida amalga oshirilsa). Dalolatnomaning belgilangan shakli 
mavjud emas, u odatda boshlang‘ich hujjatlami rasmiylashtirishga doir 
umumiy talablarga rioya etilgan holda erkin shaklda tuziladi. Unda 
quyidagilar ko‘rsatilishi kerak:
• korxonaning nomi, hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana, 
m as’ul shaxslarning shaxsiy imzolari;
. obyekt haqidagi umumiy m a’lumotlar - nomi, joylashgan joyi, 
qurilgan yoki foydalanishga topshirilgan yili, necha qavatliligi va h.k.;
• obyekt (uning qismlari) texnik holatining tavsifi - vizual ko ‘rik 
va/yoki texnik o ‘lchovlaming natijalari bo ‘yicha m a’lumotlar - va 
ulaming natijalari bo‘yicha xulosalar keltiriladi;
337

---

• shikastlanish yoki nuqsonni bartaraf etish bo‘yicha tavsiya 
qilinadigan tadbirlar va zarur ta ’mirlash ishlarining muddati hamda 
hajmi bo ‘yicha takliflar.
Agar 
xarajatlar 
AVning 
avval 
qabul 
qilingan 
normativ 
ko‘rsatkichlarini yaxshilasa, ular kapital qo ‘yilmalar deb e ’tirof etiladi 
va 0800-“Kapital qo‘yilmalar” guruhi hisobvaraqlarida aks ettiriladi. 
Bunday xarajatlar mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritilmaydi, 
balki obyektning dastlabki qiymatini ko‘paytirishga kiritiladi.
Buxgalteriya hisobida asosiy vositalami ta’mirlash xarajatlarini 
hisobdan chiqarishni quyidagi usullar bilan amalga oshirish mumkin:
- xarajatlar yuzaga kelishiga qarab - mahsulot (ish, xizmat)lar 
tannarxiga yoki davr xarajatlariga bir vaqtni o ‘zida (bir marta);
- asosiy vositalami ta ’mirlash uchun har oyda bir maromda 
ajratmalar qilish y o ‘li bilan tashkil etilgan rezervlar hisobidan.
Usullardan birini tanlanganligi buxgalteriya hisobi hisob siyosatida 
aks ettirilgan boMishi kerak.
Asosiy vositalar obyektini ta ’mirlashda qilinadigan xarajatlar 
material qiymatliklarini chiqarish (sarflash), mehnat haqini hisoblash, 
ta’mirlash ishlari bo‘yicha bajarilgan ishlar uchun mol yetkazib 
beruvchilarga 
majburiy atlami 
va 
boshqa 
xarajatlar 
b o‘yicha 
operatsiyalami hisobga olishning tegishli boshlang‘ich hisob hujjatlariga 
asosan aks ettiriladi.
21-son BHMSga muvofiq asosiy vositalar obyektni ishchi holatda 
tutib turish va undan foydalanishdan kelgusida olinadigan iqtisodiy 
foydaning belgilangan boshlang‘ich summasini olish uchun amalga 
oshiriladigan xarajatlar korxonaning buxgalteriya hisobida quyidagi 
shaklda aks ettiriladi:
- asosiy vositalarini ta ’mirlash korxonaning ishchilari tomonidan 
amalga oshirilganda:
Debet 2010, 2510, 2310, 2710, 9410, 9420 
Kredit 1010-1090, 
6710, 6520
-asosiy vositalarini ta ’mirlash korxonaning yordamchi tarkibiy 
bo‘linmasi tomonidan amalga oshirilganda:
338

---

Debet 2010, 2510, 2310, 2700, 9410, 9420 Kredit 2310 
-asosiy vositalarini ta ’mirlash pudratchi korxona tomonidan 
amalga oshirilganda:
Debet 2010, 2510, 2310, 2700, 9410, 9420 
Kredit 6010, 6110, 
6120, 6990
Asosiy vositalar obyektlarini ta’mirlash bo'yicha kelgusidagi xa­
rajatlami hisobot davrining ishlab chiqarish (davr) xarajatlariga bir 
maromda qo‘shish maqsadida zamrat b o ‘lganda, ayrim tarmoqlaming 
xo‘jalik yurituvchi subyektlari 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligining ruxsati bilan kapital ta’mirlash ishlarini o ‘tkazish uchun 
m ablagiar rezervini tashkil qilishlari mumkin.
Asosiy vositalami ta ’mirlash xarajatlari rezervini shakllantirish 
to ‘g ‘risida qaror qabul qilish uchun har bir oyda qilinadigan ajratmalami 
aniqlashni to ‘g ‘riligini tasdiqlovchi hujjatlardan foydalaniladi. Bunday 
hujjatlarga, masalan, nosozlik (defekt) qaydnomalari (ta’mirlash 
ishlarini o ‘tkazish zamrligini asoslovchi); asosiy vositalar obyektlarini 
boshlang‘ich qiymati yoki joriy (qayta tiklash) qiymati (qayta baholash 
o ‘tkazilgan hollarda); ta’mirlash o‘tkazish smetasi; asosiy vositalami 
ta’mirlash xarajatlari rezerviga ajratmalarini yakuniy hisob-kitoblari 
kiradi.
Mazkur rezervlarga ajratmalar “Ishlab chiqarish tusidagi boshqa 
xarajatlar” elementi tarkibida aks ettiriladi va ko‘zda tutilayotgan 
xarajatlar qiymati hamda asosiy vositalaming har bir obyektini kapital 
ta’mirlashlaming davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Xarajatlar va to ‘lovlami xarajatlarga bir m aromda q o ‘shish 
maqsadida o ‘m atilgan tartibda rezerv qilingan summalami holati va 
harakati to ‘g ‘risidagi axborotlami umumlashtirish 
8900-«Kelgusi 
xarajatlar va to ‘lovlar rezervlari» schyotida amalga oshiriladi.
Kapital ta’mirlash ishlarini amalga oshirish uchun rezervlar 
hisoblash bilan b o g iiq operatsiyalami buxgalteriya hisobida aks ettirish 
tartibini quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. MChJ nasosni kapital 
ta’mirlash bo‘yicha xarajatlami bir maromda taqsimlash maqsadida 
kapital ta’mirlash ishlari uchun rezerv shakllantirishga qaror qildi.
339

---

Nasosni kapital ta ’mirlash ishlarining xarajat smetasi 24000000 so‘mni 
tashkil etadi. M ahsulot yetishtirish xarajatlariga kiritiladigan nasosni 
kapital ta ’mirlash bo‘yicha rezervga ajratmalaming har oylik summasi 
2000000 so‘mni (24000000/12) tashkil etadi.
Nasosni kapital ta ’mirlash bo‘yicha rezervga ajratmalaming har 
oylik summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- nasosni kapital ta ’mirlash bo‘yicha rezervga ajratmalar summasi 
hisoblanganda:
Debet 2010 
2 000 000 so‘m;
Kredit 8910 
2 000 000 so‘m;
Rezerv summalari hisobidan haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar 
va to‘lovlar rezervni kamaytirishga olib borib hisobdan chiqariladi.
Rezerv summalari hisobidan haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar 
va to io v lam i buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibini quyidagi 
misolda ko‘rib chiqamiz. Nasosni kapital ta’mirlash bo‘yicha oldingi 
misolni davom ettiramiz. Rezerv qilingan summaning barchasi kapital 
ta’mirlashga ishlatilgan.
Kapital ta’mirlash kim tomonidan o ‘tkazilganligidan kelib chiqib 
uchta holatni k o ‘rib chiqamiz.
1-holat. Kapital ta ’mirlash korxonaning ishchilari tomonidan 
amalga oshirilgan. Kapital ta ’mirlash bo‘yicha xarajatlar quyidagilardan 
iborat: ehtiyot qism xarajatlari - 19 800 000 so‘m, yordamchi materiallar 
- 200000 so‘m, ishchilarga ish haqi hisoblash xarajatlari - 3 200 000 
so‘m va ishchilaming ish haqi fondidan 25 foiz miqdorida yagona 
ijtimoiy to ‘lovga 800 000 so‘m.
Rezerv summalari hisobidan haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar 
va to‘lovlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 8910 
24 000 000 so‘m;
Kredit 1040 
19 800 000 so‘m;
Kredit 1090 
200 000 so‘m;
Kredit 6710 
3 200 000 so ‘m;
Kredit 6520 
800 000 so‘m.
340

---

2-holat. Kapital ta’mirlash korxonaning tarkibiy bo'linmasi 
tomonidan amalga oshirilganda buxgalteriya hisobida quyidagicha aks 
ettiriladi:
Debet 8910 
24 000 000 so‘m;
Kredit 2310 
24 000 000 so‘m.
3-holat. Kompressomi kapital ta’mirlash pudratchi korxona 
tomonidan amalga oshirilganda buxgalteriya hisobida quyidagicha aks 
ettiriladi:
- pudratchi korxona tomonidan amalga oshirilganda:
Debet 8910 
24 000 000 so‘m;
Kredit 6010 
24 000 000 so‘m;
- ajratilgan bo‘linma tomonidan amalga oshirilganda:
Debet 8910 
24 000 000 so‘m;
Kredit 6110 
24 000 000 so‘m;
- sho‘ba va xo‘jalik jamiyatlari tomonidan amalga oshirilganda:
Debet 8910 
24 000 000 so‘m;
Kredit 6120 
24 000 000 so‘m.
Rezervga ajratmalar m e’yori har bir hisobot yili oxirida qayta 
ko‘rib chiqiladi va zarurat bo‘lganda yangi moliya yili uchun ajratmalar 
miqdori ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
Agar kapital ta’mirlashga rezerv m ablag‘lari summasi 
ushbu
obyektni ta’mirlashga qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan 
oshib
ketsa, oshib ketgan summa bo‘yicha tuzatish (stomo qilish) kiritilishi 
kerak.
Asosiy 
vositalar 
obyektlarini 
ta ’mirlashdan, 
rekonstruksiya 
qilishdan, 
modemizatsiya 
qilishdan 
qabul 
qilish-topshirishni 
rasmiylashtirish va hisobga olish 
asosiy vositalar obyektlarini 
ta’mirlashdan, rekonstruksiya qilishdan, modemizatsiya qilishdan qabul 
qilish-topshirish 
dalolatnomasi 
(AV-3-son 
shakl) 
bilan 
rasmiylashtiriladi.
Dalolatnoma ikki bo‘limdan iborat. Birinchisida asosiy vositalar 
obyektlarini ta’mirlashga, rekonstruksiya qilishga, modemizatsiya 
qilishga berish vaqtidagi m a’lumotlar, ikkinchisida esa asosiy vositalar
341

---

obyektlarini ta ’mirlash, rekonstmksiya qilish, modemizatsiya qilish 
bilan b o g iiq xarajatlar ko‘rsatiladi.
Dalolatnoma asosiy vositalar obyektlarini qabul qilish komissiyasi 
a ’zolari yoki qabul qilishga m as’ul shaxs tomonidan imzolanadi. Agar 
ta ’mirlash boshqa korxona tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa, u holda 
dalolatnoma ushbu korxonaning vakili tomonidan imzolangan b o iish i 
kerak. Agar ta ’mirlash korxonaning tarkibiy boiinm asi tomonidan 
amalga oshirilgan b o isa , u holda dalolatnomaga ta’mirlashni, rekonst­
m ksiya qilishni, modemizatsiya qilishni amalga oshirgan tarkibiy 
boiinm aning vakili o ‘zining imzosini qo‘yishi va korxona rahbari yoki 
u tomonidan vakolat berilgan shaxs tomonidan tasdiqlangan b o iish i ke­
rak. Dalolatnomaning bir nusxasi buxgalteriyaga topshiriladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, agar ta’mirlash, rekonstmksiya qilish, 
modemizatsiya qilish o ‘zga korxona tomonidan amalga oshirilgan 
b o isa , u holda dalolatnoma ikki nusxada tuziladi va birinchi nusxa 
korxonada qoladi, ikkinchi nusxa esa ta ’mirlashni, rekonstmksiya qilish­
ni, modemizatsiya qilishni amalga oshirgan korxonaga beriladi. T a’­
mirlash, rekonstmksiya qilish, modemizatsiya qilish bo‘yicha m a’lu- 
motlar asosiy vositalar obyektlarini hisobga olish kartochkasi (AV-6-son 
shakl)ga kiritiladi.
Asosiy vositalami uzoq vaqt davomida natural shaklini saqlagan va 
qiymatini bir vaqtda o ‘zgartirishi bilan b o g iiq o ‘ziga xos xususiyatlari 
amortizatsiya miqdorini aniqlash zamriyatini keltirib chiqaradi. Ushbu 
miqdor asosiy vositalardan foydalanish jarayonida ulaming eskirishi 
yoki b o sh lang ich qiymatini kamayishi miqdorini ko ‘rsatadi.
M a’lumki, 
asosiy vositalar qiymati odatda amortizatsiyani 
hisoblash y o ii bilan qoplanadi. Amortizatsiyalanadigan qiymat butun 
foydali xizmat muddati mobaynida subyekt xarajatlariga amortizatsiya 
ajratmalari ko‘rinishida muntazam taqsimlanadi. Bu yerda amortizat­
siyalanadigan 
qiymat 
deganda, 
moliyaviy 
hisobotlarda 
faraz 
qilinayotgan 
(baholangan) 
tugatish 
qiymatini 
chegirgan 
holda 
ko‘rsatilgan 
aktivning 
boshlangich 
(tiklash) 
qiymati 
summasi 
tushuniladi.
342

---

Amortizatsiya foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amor- 
tizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalaming vazifasidan kelib 
chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr 
xarajatlariga 
muntazam 
taqsimlash 
va 
o ‘tkazish 
ko‘rinishida 
eskirishning qiymat ifodasi sifatida aniqlanadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, asosiy vositalar obyekti b o ‘yicha am or­
tizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur obyekt asosiy vositalar tarkibiga 
qabul qilingan oydan keyingi oyning dastlabki sanasidan boshlanadi 
hamda mazkur obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to ‘liq 
qoplangunga 
qadar 
yoxud 
bu 
obyektni 
balansdan 
hisobdan 
chiqarilguncha amalga oshiriladi. 0 ‘z navbatida agar asosiy vositalar 
obyekti bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash m azkur obyektni 
qabul qilingan oydan keyingi oyning dastlabki sanasidan boshlanadigan 
bo‘lsa, u holda mazkur obyektlar bo ‘yicha amortizatsiya ajratmalarini 
hisoblash ushbu obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to iiq
qoplangan yoki bu obyekt balansdan hisobdan chiqarilgan oydan 
keyingi oyning dastlabki sanasida to ‘xtatiladi.
Asosiy vositalar obyektini foydali ishlatish muddati davomida 
amortizatsiya ajratmalarini hisoblash to ‘xtatilmaydi, uni qonunchilik 
hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiya qilishga o ‘tkazish, 
shuningdek uni butkul to ‘xtatish sharti bilan obyektni qurib bitkazish, 
qo‘shimcha jihozlash, rekonstruksiya qilish, modemizatsiya qilish,
73
texnik qayta qurollantirish holatlari bundan mustasno .
Asosiy vositalaming texnik darajasi zamonaviy talablarga muvofiq 
emasligi aniqlanganda yoki 3 oy mobaynida ulardan ishlab chiqarish 
maqsadlarida foydalanish zarurati b o ‘lmaganda - ularga b o ‘lgan talab 
tiklangungacha yoki yangi mulkdorga sotish davrida, biroq 24 oydan 
ortiq b o ‘lmagan muddatga asosiy vositalar konservatsiya qilinishi 
mumkin. Bunda, aniq bir texnologik majmuaga kiradigan va (yoki) 
tugallangan texnologik jarayonga ega bo‘lgan asosiy vositalar obyektlari 
konservatsiya qilishga o ‘tkazilishi mumkin. Buxgalteriya hisobiga qabul 
qilingan foydalanilmayotgan asosiy vositalar obyektlarini konservatsiya
73 O rtiqov X.A va boshqalar. 0 ‘zbekiston R espublikasi buxgalteriya hisobining m illiy standartlariga sharhlar
to'plam i - T . “NORM A” , 2010. 3 1 1-b
343

---

qilish tartibi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003- 
yil 
16-sentyabrdagi 
401-son 
qarori 
bilan 
tasdiqlangan 
“Foy- 
dalanilmayotgan asosiy vositalami, qurilishi tugallanmagan obyektlami 
konservatsiya qilish tartibi to‘g ‘risida”gi nizomda belgilangan.