|
qoldiq
va
tiklash qiymati
bo‘yicha
hisobga olinadi. Qoldiq qiymati hisobda asosiy vositalaming real
bahosini, y a’ni dastlabki qiymatidan eskirish summasini chegirib
tashlagan holda hisoblash uchun qo‘llaniladi. Tiklash qiymati hozirgi
haqiqiy xarajatlami, ulam ing haqiqiy tannarxini tavsiflaydi. Asosiy
vositalaming dastlabki qiymatini tiklash qiymatiga o ‘tkazish qayta
baholash orqali amalga oshiriladi.
Asosiy vositalar obyektlarini baholash usullari 5-son “Asosiy
vositalar” nomli BHMSda belgilangan ( 0 ‘zR MVning 114-sonli
buyrug‘i 9.10.2003 y., O 'zR AVda 20.01.2004 y. 1299-raqam bilan
ro‘yxatga olingan).
70
Boshlang‘ich qiymat - to ‘langan va qoplanmaydigan soliqlami
(yig‘imlami), shuningdek aktivni undan m o‘ljal bo‘yicha foydalanish
uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘Igan yetkazib
berish va montaj qilish, o ‘matish, ishga tushirish va istalgan boshqa
xarajatlami hisobga olgan holda, asosiy vositalami tiklash (qurish va
qurib bitkazish) yoki xarid qilish bo‘yicha haqiqatda qilingan
xarajatlarning qiymati.
Asosiy vositalar buxgalteriya hisobiga dastlabki qiymati bo‘yicha,
ya’ni ulami sotib olish, qurish va tayyorlash uchun qilingan haqiqiy
xarajatlar bo‘yicha qabul qilinadi:
a) korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan qo‘shilgan
ulushlar - tomonlaming kelishuvi b o ‘yicha;
b) korxonaning o ‘zida tayyorlangan hamda boshqa korxonalar va
shaxslardan sotib olinganda - barpo etish (qurish, qo‘shimcha qurish va
h.k.) yoki ushbu obyektlami sotib olish bo‘yicha qilingan haqiqiy
xarajatlardan kelib chiqqan holda, to ‘langan va qoplanmaydigan soliqlar
va boshqa majburiy to ‘lovlami ham tashib keltirish, montajlash,
o ‘matish, ishga tushirish va aktivni ishchi holatiga keltirish bilan b o g iiq
istalgan boshqa xarajatlami ham qo‘shgan holda;
d) boshqa korxonalar va shaxslardan tekinga hamda davlat
organlarining subsidiyasi sifatida olinganda - kirim qilish sanasidagi
bozor bahosi yoki qabul qilish - topshirish hujjatlarida ko‘rsatilgan
qiymat bo‘yicha baholanadi.
Joriy qiymat - m a’lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari
bo‘yicha aktivlaming qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga
oshirishni xohlovchi, mustaqil taraflar o ‘rtasida bitimni amalga
oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlami bajarish uchun yetarli
bo‘lgan summa.
Qoldiq (balans) qiymat
- jam langan amortizatsiya summasini
chegirgan holda asosiy vositalaming boshlang‘ich (tiklash) qiymati.
Tugatish qiymati - asosiy vositalam ing chiqib ketishi bo‘yicha
kutilayotgan xarajatlami chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat
71
muddati oxirida asosiy vositalami tugatish chog‘ida olinadigan
aktivlaming faraz qilinayotgan summasi.
Tiklash qiymati - bu hozirgi sharoitda asosiy vositalami (hozirgi
baholarda, zamonaviy texnikalar va h.k.) qayta barpo etish qiymati. Bu
qiymati asosiy vositalaming qayta baholash yo‘li bilan aniqlanadi.
Asosiy vositalaming dastlabki qiymatini o ‘zgartirish qo‘shimcha
qurish, qo‘shimcha jihozlash, rekonstruksiyalash va qisman tugatish
hamda qayta baholash hollarida mxsat etiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining
31.12.2001
y.
490-sonli
“0 ‘zbekiston
Respublikasining 2002-yil uchun asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari
va davlat byudjeti parametrlari to ‘g ‘risida”gi Qaroriga muvofiq xo‘jalik
yurituvchi subyektlar mulkchilik shaklidan qat’iy nazar har yili 1 yanvar
holatiga asosiy
vositalami
ulaming
qiymatini joriy
baholarga
muvofiqlashtirish uchun qayta baholaydilar. Qayta baholash natijasida
asosiy vositalaming oshgan (pasaygan) summasi 0100 “Asosiy
vositalami hisobga oluvchi schyotlar” (0110-0190) debeti (krediti)
bo‘yicha 8510 “Uzoq muddatli aktivlami qayta baholash bo‘yicha
tuzatishlar” schyoti bilan korrespondentsiyalanadi.
Xarid qilish chog‘ida qiymati chet el valyutasida aniqlangan asosiy
vositalami baholash chet el valyutasini 0 ‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Bankining, korxona tomonidan asosiy vosita obyektini sotib
olish paytida amalda bo‘lgan kursi bo‘yicha qayta hisoblash yo‘li bilan
amalga oshiriladi.
Amortizatsiyalanadigan qiymat - moliyaviy hisobotlarda faraz
qilinayotgan
(baholangan)
tugatish
qiymatini
chegirgan
holda
ko‘rsatilgan aktivning boshlang‘ich (tiklash) qiymati summasi.
Tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) shikastlanganda, qisman yoki
butunlay eskirganda, komplektlashga yoki sotuvni tashkil qilish
xarajatlari oshganda, sotuv narxi pasaygan holatlarda, tovar-moddiy
zaxiralari o ‘z tannarxidan past bahoda realizatsiya qiymatida baholanishi
mumkin.
72
Sof realizatsiya qiymati - tovar sotilishining taxminiy qiymatidan
tovarlami sotuv oldidan tayyorlash va uni sotish xarajatlarining
ayirmasidir.
Tovar-moddiy zaxiralar (xomashyo, materiallar, sotib olingan
yarim tayyor mahsulotlar va b.) qabul qilishda oldin qat’iy hisob
baholari bo‘yicha: normativ yoki reja tannarxi hisobot oyi oxiriga ulami
tayyorlashning haqiqiy tannarxini hisoblash sharti bilan hisobga olinadi.
4-son “Tovar-moddiy zaxiralar” BHMSning 7-bandiga muvofiq,
zaxiralar hisobdan chiqarilish paytida quyidagi 3ta usuldan biri bo‘yicha
baholanadi (yangi tahriri, 0 ‘zR MV 52-sonli buyrug‘i bilan 15.06.2006
y. tasdiqlangan, O lzR AV 1595 raqam bilan 17.07.2006 y. ro‘yxatga
olingan):
1. 0 ‘rtacha tortilgan qiymat bo ‘yicha (AVECO).
2. FIFO - o ‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi kirim -
birinchi xarajat.
3. Yalpi identifikatsion qiymat (donalab baholash).
Korxona
tomonidan
maxsus
tartibda
foydalaniladigan
(qimmatbaho metallar, qimmatbaho toshlar va h.k.) va bir-birining
o‘mini bosmaydigan (ya’ni, ular oddiy tarzda bir-birini o ‘mini
bosmaydi) hamda maxsus loyihalar uchun ishlab chiqarilgan va
m o‘ljallangan
(foydalaniladigan)
tovar-moddiy
zaxiralar
tegishli
birligining identifikatsiyalangan tannarxi bo‘yicha baholanadi.
Ushbu usulda maxsus xarajatlar tovar-moddiy zaxiralaming
alohida turlariga olib boriladi. Ushbu usul maxsus loyihalarga
m o‘ljallangan buyumlar uchun, ular sotib olingan yoki ishlab
chiqarilganidan qat’iy nazar, mos keladi.
AVECO usuli b o‘yicha tovar-moddiy zaxiralar har birligining
qiymati shunga o ‘xshash zaxiraning davr boshida o ‘rtacha o ‘lchangan
qiymatidan va davr davomida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan
o ‘xshash zaxira birligining qiymatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Tovar-moddiy zaxiralar birligining qiymatini AVECO usuli
bo‘yicha aniqlash shunga o ‘xshash zaxiralar umumiy tannarxini ulaming
umumiy miqdoriga boMish y o ‘li bilan aniqlanadi. Bunda umumiy
73
tannarx mos ravishda davr boshiga bo‘lgan tovar-moddiy zaxiralar
tannarxi va miqdori va davr davomida olingan zaxiralami tannarxi bilan
miqdoridan tashkil topadi. 0 ‘rtacha miqdor korxona tomonidan
tanlangan usulga qarab, vaqti-vaqti bilan yoki zaxiralaming har bir yangi
Do'stlaringiz bilan baham: |
