A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Asosiy faoliyat foydasi qanday aniqlanadi?
2. Buxgalteriya foydasi bilan soliq foydasining farqi nimada?
3. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish sarflari nimalardan iborat?
4. M a’muriy-boshqaruv sarflarini hisobga olish qanday amalga 
oshiriladi?
5. Moliyaviy faoliyat bo ‘yicha sarflami hisobga olish qanday amalga 
oshiriladi?
6. Daromadlami tan olish va ulam ing tarkibi nimalardan iborat?
7. Moliyaviy natija deganda nimani tushunasiz?
8. Moliyaviy natijalaming shakllanishi va taqsimlanishi tartibi haqida 
nimalami bilasiz?
9. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (zarar) hisobi qanday 
tashkil qilinadi?
10. Asosiy 
faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobining 
xususiyatlari nimalarda o ‘z ifodasini topadi?
11. Davr xarajatlari hisobini tashkil qilishning dolzarbligi nimada?
12. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar tarkibiga nimalar 
kiradi?
13. Moliyaviy faoliyat b o ‘yicha xarajatlar hisobining xususiyatlari 
nimalarda aks etadi?
14. Favqulodda foyda va zararlar tarkibi nimalardan tashkil topgan?
15. Yakuniy moliyaviy natija hisobini yuritish qanday tashkil qilinadi?

---

18-BOB. MOLIYAVIY HISOBOTLARNITUZISH VA TAQDIM
ETISH
18.1. Moliyaviy hisobotining maqsad va vazifalari
Buxgalteriya hisobini yuritishning asosiy maqsadi m a iu m bir 
xo‘jalik subyektining barcha xo ‘jalik muomalalarini rasmiy ravishda 
hisobda aks ettirish va m a iu m bir davrlarda foydalanuvchilarga zaruriy 
m aium otlam i berish hisoblanadi.
Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona b o iish i yoki xo‘jalik 
yurituvchi korxonalaming uyushgan guruhiga kirishidan qat’iy nazar, 
bajaradigan va subyektga ta’sir ko‘rsatuvchi moliyaviy voqealami va 
muomalalami ko ‘rsatish usuli hisoblanadi.
Moliyaviy 
hisobotlam ing 
maqsadi 
korxonaning 
moliyaviy 
ahvolidan, uning faoliyatidan va uning pul m ablagiari harakati b o ‘yicha 
m aiu m o t berishdan iborat b o iib , u foydalanuvchilaming keng guruhiga 
iqtisodiy qarorlar qabul qilishlari uchun zamrdir.
Buxgalteriya shaxs, firma uchundir, faqat xarajatlar va daromadlar 
ta’sirining xolisligi moliyaviy hisobotlarda e ’tirof etiladi. Barcha tashqi 
m aium otlarga e ’tibor berilmaydi. Shuning uchun firmalar jamiyat, 
kelajak avlod va jahonga tartibga soluvchi joriy qilingan muayyan 
qonun va jarim alarsiz zarar yetkazishi mumkin. Tashqi faktorlar 
m as’uliyatining samaradorligi bunga misoldir, faqat jam oatchilik fikri va 
siyosiy bosim uni orbitani o ‘rtasiga harakatlantiradi, shundan keyin, 
kutilayotgan kelajak avlod joriy jamiyatni o‘m ini egallaydi. Agar 
siyosiy bosim yetarlicha kuchli b o isa , muammo uni mas’uliyatli ichki 
orbitasiga uni harakatlantiradigan qonunchilikni tortadi, huquqni 
muhofaza qilish xodimlari muvofiqligini ta’minlash uchun vakolatli 
b o ia d i129.
129 “A n In tro d u c tio n to A c c o u n tin g T h e o r y ” G a b rie l D o n le a v y . 2 0 1 6 y il 141 -1 4 9 b e tla r
574

---

Korxonaning joriy faoliyati m a’muriy at tomonidan boshqaruv 
funksiyalarini safarbar qilish yo ‘li bilan amalga oshirilib, uning natijalari 
buxgalteriya hisobi tizimida aks ettiriladi. X o‘jalik yurituvchi subyekt 
tomonidan 
m a’lum 
vaqt oralig‘ida 
amalga 
oshirilgan 
xo‘jalik 
muomalalari 
to‘g‘risidagi 
axborotlar tegishli hisob 
registrlarida 
umumlashtiriladi 
va 
guruhlangan 
holda 
ulardan 
buxgalteriya 
hisobotlariga o ‘tkaziladi. Buxgalteriya hisobini huquqiy-me’yoriy 
tartibga solish tizimida hisobot korxonaning mulkiy va moliyaviy ahvoli 
hamda moliya-xo‘jalik faoliyati natijalari to ‘g ‘risidagi m a’lumotlaming 
yagona tizimi sifatida qaraladi. Hisobotlar m a’lum hisobot davri uchun 
belgilangan 
shakllar bo‘yicha tayyorlangan 
buxgalteriya 
hisobi 
axborotlari asosida tuziladi. 0 ‘z navbatida hisobot davri - bu korxona 
moliyaviy hisobotini tuzishi lozim bo‘lgan davr.
Hisobot - x o‘jalik yurituvchi subyektlaming o ‘tgan vaqt ichidagi 
ishlari natijalari va sharoitlari to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar majmui bo‘lib, 
undan faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida 
foydalaniladi.
Buxgalteriya hisoboti - bu hisobot davri uchun korxona 
faoliyatining natijalari, tegishli tarzda tasdiqlangan shakllarda taqdim 
etiladigan, o ‘zaro bog‘liq ko ‘rsatkichlar to ‘plami.
Hisobot - m a’lum bir davr mobaynida amalga oshilgan biznes 
operatsiyalari natijalari tog‘risidagi m a’lumotlar majmuidir. Hisobot 
faoliyatning m a’lum bir davr oralig‘ini tahlil qilish va boshqarish uchun 
asos bo ‘lib xizmat qiladi130.
Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ulami 
ishlab chiqarish xarajatlari, xo‘jalik m ablag‘lari va ulami tashkil qilish 
manbalari, ishlaming moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividendlar 
to‘g ‘risidagi m a’lumotlami o ‘z ichiga oladi.
X o‘jalik yurituvchi subyektlar o ‘z faoliyati ustidan kundalik 
nazoratni hujjatlar va hisobot registrlariga asosan olib boradilar. Lekin 
uzoq vaqt (oy, chorak, yil) davomida xo ‘jalik faoliyatini yakunini bilish
130 Financial and m anageri accounting, 12 e, Carl S. W arren, Jam es M .Reeve, Janathan 1109 page
575

---

uchun bu m a’lumotlar yetarli emas. Ularni umumlashtirish va tizimga 
keltirish zarur. Bunga hisobot tuzish y o ii bilan erishiladi.
Moliyaviy 
hisobotga 
qo ‘yiladigan talablardan 
biri 
- uni 
rasmiylashtirish hisoblanadi. Bu moliyaviy hisobotni tuzish ham 
mulklar, majburiyatlar va xo ‘jalik muomalalarini buxgalteriya hisobida 
aks ettirish kabi, o ‘zbek tilida va milliy valyuta - so‘mda amalga 
oshirilishini bildiradi. Moliyaviy hisobot korxonaning rahbari va bosh 
buxgalteri tomonidan imzolanib, muhr bilan tasdiqlanadi.
Ichki buxgalteriya hisobotlari korxonaning tijorat sirlari oshkor 
qilinmasligi 
uchun 
e ’lon 
qilinmaydi. 
Tijorat 
siri 
hisoblangan 
m aium otlam i noqonuniy olish va oshkor etish qonunchilikka muvofiq 
javobgarlikka tortiladi.
Hisobotning har bir shakli va undan foydalanish x o ‘jalik 
mablagMarini hamda ulami qoplash manbalarini tahlil qilishda 
batafsilroq ko ‘rib chiqiladi.
Birinchi uch guruh elementlar (aktivlar, majburiyatlar va 
aksiyadorlik kapitali/sof aktivlar) to ‘g ‘risidan - to ‘g ‘ri 
balans 
hisobotiga, keyingi turt element esa (daromadlar, xarajatlar, foyda va 
zararlar) moliyaviy natijalar to ‘g ‘risidagi hisobotga tegishlidir.