|
6.4. Buxgalteriya hisobining shakllari
Buxgalteriya
hisobining
shakli
deb
hisob registrlaridan
foydalanishning
ketma-ketligi
va
bajarilish
texnikasini
yuzaga
chiqaradigan m a’lum tizim ga aytiladi.
Registrlaming shakli va tuzilishi,
sintetik va analitik hisob
registrlarining o ‘zaro xronologik va sistematik bogMiqligi, yozuv ketma-
ketligi
va bajarilish
texnikasi
buxgalteriya hisobining
shaklini
aniqlaydigan asosiy belgidir.
124
Korxonalar faoliyati hisobi yuritilar ekan, bunda bir necha
buxgalteriya hisob shakllaridan foydalanadi. Korxonada qoMlaniladigan
hisob shakllarini tanlash quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi:
- korxona hisob ishlarini hajmi ko ‘p yoki kamligiga;
- korxona buxgalteriya xodimlarining malaka va tajribalariga va
hokazo.
Korxonada qaysi hisob shakli qo'llanilishidan qat’iy nazar,
0 ‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida»gi
qonunigato‘liq amal qilinishi shart.
Buxgalteriya hisobi shakllari quyidagi turlarga bo‘linadi:
* memorial order shakli;
* bosh daftar shakli;
* jum al order shakli;
* axborot texnologiyalariga asoslangan shakl.
Buxgalteriya hisobi shakllari bir biridan quyidagi xususiyatlariga
ko‘ra farq qiladi:
1. Shakldagi registrlaming soni, vazifasiga ko‘ra.
2. Registrlar tashqi ko‘rinishiga ko ‘ra.
3. Registrlarda xronologik va tizimli yozuvlar aks ettirilishiga
ko‘ra.
4. Sintetik va analitik hisob m a’lumotlarini birgalikda yozish
tartibiga ko‘ra.
5. Yozuvlami yozish tartibi va texnika vositalarining qo‘llash
tartibiga ko‘ra.
Memorial - order shakli
Amaliyotda memorial-orderlar bir turdagi bir oylik xo‘jalik
muomalalari
jami
bo‘yicha
tuziladi.
Ushbu
muomalalarni
rasmiylashtiradigan memorial-orderlarga oldindan raqam berilgan
boMadi.
Masalan,
“Kassa”
schyotining
debeti
va
u
bilan
korrespondensiyalanadigan schyotlaming krediti bo'yicha muomalalarni
yozish uchun №1 memorial-order, “Kassa” schyotining krediti bo‘yicha
125
esa №2 memorial-order tuziladi. Bunday tajriba oy davomida analitik
schyotlar bo‘yicha ulami oy oxirida sintetik schyotga birlashtimvchi
yozuvlar
bo‘yicha
rasmiylashtiradigan
memorial-order
raqami
ko‘rsatilgan holda yozib borish imkonini beradi.
Memorial-ordemi tuzish uchun asos bo'luvchi barcha hujjatlar
unga ilova qilinib (biriktirilib), ustiga shtamp bosish yo ‘li bilan
so‘ndiriladi. R o‘yxatga olish daftarining jam i oylik summasi sintetik
schyotlar bo‘yicha aylanma vedomosti aylanmalarining jami bilan
taqqoslash uchun foydalaniladi. Shu bilan sintetik hisob tomonidan
xo‘jalik muomalalarining to‘liq qamrab olinishini tekshirishga erishiladi.
Memorial-orderlar
tuzilib,
ro‘yxatga
olish
daftarida
qayd
qilinganidan so‘ng yozuvlar Bosh daftardagi sintetik schyotlarga
o ‘tkaziladi. Memorial-order shaklining Bosh daftari ikki tomonlama
yoyiq shaklga ega b o iib , har bir sintetik schyot uchun alohida yoyiq
ikki bet ajratiladi. Ushbu daftarda memorial-orderlaming yozuvlari har
bir schyot bo‘yicha korrespondensiyalanuvchi schyotlar ko‘rsatilgan
holda yozilib, u yoki bu davr uchun k o ‘rsatkichlami umumlashtirish
imkonini beradi.
Bosh daftar bir yilga ochilib, har bir oy uchun bir qator ajratiladi.
Bunday shakldagi Bosh daftar nazorat-shaxmat vedomosti deb ham
ataladi. Bosh daftar schyotlarida faqat hisobot davri uchun joriy
aylanmalar hisobga olinadi.
Agar sintetik schyotlarga memorial-orderlardan faqat mazkur oy
uchun jam i aylanma vedomostiga o ‘tkaziladigan aylanmalar yozilsa, u
holda sintetik schyotlar birlashadigan hisob registri
shaxmat nazorat
vedomosti
deb ataladi.
Memorial-order shaklida analitik hisob sintetik hisobga parallel
ravishda va memorial-orderlarga ilova qilinadigan hujjatlar asosida
undan mustaqil ravishda yuritiladi. Analitik hisob registrlari sifatida
daftarlar va kartochkalardan foydalaniladi.
Memorial - order buxgalteriya hisob shaklini quyidagi afzalliklari
mavjud:
126
1. Hisob jarayonlarini qat’iy ketma-ketligi;
2. Registrlar andozaviy shakllaridan foydalanishni imkoniyati
mavjudligi;
3. Hisob texnikasini oddiyligi va tushunarligi;
4. Buxgalteriya xodimlari malakasiga ko‘ra, hisob ishlarini
taqsimlash imkoniyatini mavjudligi.
Memorial-order shakli yuqoridagi afzalliklarga ega boMishi bilan
birga, ba’zi bir kamchiliklarga egadir:
1. Hisob ishlarini ko‘p mehnatliligi;
2. Analitik va sintetik hisobni alohida yuritilishi, y a’ni hisobni
alohida yuritilishi natijasida sintetik hisobdan analitik hisobni orqada
qolishi vujudga keladi;
3. Turli hisob registrlarda bitta x o ‘jalik jarayonini qayta, qayta
yozilishi.
Buxgalteriya hisobi shakllari vujudga kelishi, qoMlanishi, hisob
ishlarini hajmidan, hisob xodimlarini malakasidan kelib chiqadi.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini vujudga kelishi XIX asr
boshlariga to ‘g ‘ri keldi va hozirgi davrda ham kichik firma va
korxonalarda qoMlanilmoqda. Buxgalteriya hisobining ushbu shakli
sintetik
schyotlar ham
qoMlaniladigan
buxgalteriyalarga xosdir.
Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta boMmaganligi
sababli, qoMlaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam boMadi.
Buxgalteriya
hisobining
ushbu
shaklida
dastlabki
hujjat
m a’lumotlari Bosh daftar deb ataladigan sintetik registrda yuritiladi.
Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi,
shuning uchun ham kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida
qulaylik yaratish maqsadida oy davomidagi xo‘jalik jarayonlari reestrini
ham yuritish mumkin. X o‘jalik jarayonlari reestri asosida esa Bosh
daftar toMdiriladi
127
Do'stlaringiz bilan baham: |
